SOSNA LIMBA — Pinus cembra L.

Europejska limba występuje w dwóch głównych, stosunkowo nikłych wyspowych ostojach: alpejskiej i karpackiej. W ostoi alpejskiej zachowała limba współcześnie stanowiska w odrębnym piętrze subalpejskich borów limbowo-modrzewiowych, powyżej piętra świerkowego, na wysokości od 1450 do 2430 m npm. Najwyższe stanowiska limby występują w Alpach Walijskich na wysokości 2585 m npm. Zasięg limby w Karpatach, silnie rozczłonkowany, nosi wyraźne cechy reliktowych wysp. Poza Tatrami limba pojawia się w całym łuku Karpat Wschodnich po Gorgany na zachodzie. W Tatrach spotyka się ją najczęściej na wysokości 1300 do 1500 m npm (Pawłowski 1952). W Tatrach Wysokich sięga do wysokości 2020 m npm.

Ogólny zasięg limby w Tatrach został znacznie uszczuplony. Współcześnie porasta nie więcej niż czwartą część swych siedlisk (Myczkowski i in. 1971). Według słowackiego autora Kovuljaka, gatunek ten miał rosnąć na Orawie. Wskazuje na to nazwa Orawa, która miałaby się wywodzić od niemieckiej nazwy Arve. Jednak podobieństwo nazw nie wystarcza do wyciągnięcia wniosku o dawniejszym występowaniu limby na Orawie (Paryski 1971). Sztucznie została wprowadzona m.in. na Babiej Górze (Zientarski 1987) i w masywie Śnieżnika Kłodzkiego.

Limba podlega ochronie gatunkowej.

Limba wymaga dużo światła, ale mniej niż modrzew i sosna. Limba może odnawiać się pod osłoną modrzewia. Duże usłonecznienie miesięcy letnich wpływało stymulująco na proces tworzenia się słojów rocznych limb z Tatr (Bednarz 1976).

Pod tym względem limba ma bardzo niskie wymagania. Cechuje ją niezwykła mrozoodporność; decyduje o tym wyjątkowa lepkość plazmy, która powoduje, że treść komórek w igłach limby nie przymarza nawet przy stopniowo obniżonej temperaturze do -60°C (badania w fitotronie). Dla porównania warto dodać, że igły świerka marzną już przy temperaturze -35°C. Limba rośnie przy średnich temperaturach rocznych wynoszących około 0°C i znosi bardzo niskie temperatury zimowe. Procesy fizjologiczne przebiegają w sposób niezakłócony przy skokach termicznych. W skrajnych warunkach siedliskowych w sposób maksymalny wykorzystuje światło i ciepło (Myczkowski i in. 1971). Na dużą odporność limby na mrozy wskazują także badania dendroklimatyczne. Przeprowadzone analizy wykazały, że nawet wyjątkowo niskie temperatury miesięcy zimowych, m.in. w latach: 1928/29, 1939/40, 1942/43 i 1962/63, nie wywarły wpływu na wielkość przyrostu.

Warunki termiczne miesięcy letnich, w szczególności zaś średnie temperatury powietrza czerwca i lipca, wywierają wpływ na szerokość słojów rocznych (Bednarz 1976). Wskazuje to na wysokie wymagania, jeśli chodzi o ciepłotę miesięcy letnich. Pod względem długości okresu wegetacji ma małe wymagania. Zadowala się 2,5-miesięcznym jego trwaniem.

Wymagania pod tym względem ma stosunkowo duże. W Alpach najwyższe stanowiska osiąga na północno-zachodnich stokach. Wilgotne powietrze i większe opady zapewniają limbie dobry wzrost, jednakże wysokie sumy opadów w miesiącach letnich ograniczają przyrost grubości (Bednarz 1976). Bory limbowe cechuje także wysoka względna wilgotność powietrza. Limba wykształca ekotypy dostosowane do wzrastania w różnych warunkach opadów atmosferycznych. Limby z Alp Centralnych rosną w warunkach umiarkowanie suchego klimatu subkontynentalnego na podłożu krzemianowym (opady 700-1000 mm rocznie), podczas gdy limby z północno-wschodnich krawędzi Alp na podłożu wapiennym rosną przy opadach 1500-2000 mm rocznie (Materiały ETH).

Optymalne warunki wzrostu znajduje limba na głębokich, stale świeżych glebach. Lepiej rozwija się na podłożu bezwęglanowym niż węglanowym. Znosi niski odczyn gleby, rośnie na próchnicy butwinowej, tam gdzie nie występuje już świerk i modrzew. Limba występuje też na głębokich, śródleśnych torfach, a także na wysokich, skalnych siedliskach o płytkich glebach (Materiały ETH).

Młoda limba jest wrażliwa na mróz. Przy niewystarczającej pokrywie śnieżnej młode limby cierpią w czasie zimowych nocy. Starsze drzewa są odporne nie tylko na mróz, ale i na silne wiatry; czasem ulegają one jednak wiatrołomom. Odporność na uderzenia wiatru ma swe źródło nie tylko w mechanicznej sile charakterystycznej dla tego gatunku, ale i w zabezpieczeniu przed zakłóceniem procesów fizjologicznych zachodzących w pniu podczas produkcji biomasy. Mokry śnieg powoduje niekiedy złomy limb (Materiały ETH). Interesującym zagadnieniem jest odporność limb na wyładowania elektryczne. O limbach „piorunowych” sporo informacji zawiera stara literatura z przełomu XIX i XX wieku (Myczkowski i in. 1971). Badania limb w Tatrach przeprowadził Szpor (1969). Wykazał on, że limba jest wyjątkowo odporna na wyładowania atmosferyczne, pomimo że drzewo to cechuje powstawanie przy uderzeniu piorunem tzw. „iskry wewnętrznej”, rozładowującej się pomiędzy korą a drewnem. U drzew o gładkiej korze, np. buka czy graba, piorun wywołuje „iskrę zewnętrzną”, ześlizgującą się po mokrej powierzchni kory, co znacznie mniej zagraża drzewom (Myczkowski i in. 1971). Pomimo częstych uderzeń piorunów w to samo drzewo „piorunowe” (niekiedy z kilkoma nawrotami), limby tatrzańskie trwają przez dziesiątki i setki lat.

Najodpowiedniejszymi miejscami dla limby są siedliska na występach skalnych i wyniosłościach stoków i grzbietów, z których stale zwiewany śnieg szybciej topnieje, a także miejsca przez samą orografię bronione skutecznie przed siłą niszczącą lawin śnieżnych i kamiennych (Myczkowski i in. 1971).

W Alpach limba występuje w zbiorowisku boru limbowego Larici-Cembretum, którego synonimem jest nazwa Rhododendro-Vaccinietum cembretosum.

W Tatrach (np. Tatry Wysokie 1450-1700 m npm i Tatry Bielskie 1100-1600 m npm) omawiany gatunek rośnie w reliktowym borze Cembro-Piceetum, nawiązującym do alpejskiego Larici-Cembretum. Komponentami boru limbowego z świerkiem był pierwotnie, częściej niż obecnie, modrzew europejski. Współkomponentami naturalnych tatrzańskich siedlisk limby są sporadycznie osika i brzoza karpacka, z reguły zaś jarząb. Pojedynczo limba występuje w wysokogórskim borze świerkowym Piceetum tatricum (Myczkowski i in. 1971).

Z cytowanych już wyżej badań Bednarza (1976) wynika fakt niekorzystnego oddziaływania wysokich opadów letnich i niskich temperatur tego okresu na przyrost limby w górnej granicy jej zasięgu w Tatrach. Można przypuszczać, że w niższych położeniach przy zwiększonej ciepłocie powietrza i niższych opadach znalazłaby ona korzystniejsze warunki wzrostu i rozwoju. Przypuszcza się, że główną przeszkodą utrudniającą limbie zejście w niżej położone partie gór jest konkurencja świerka i innych gatunków drzew powodujących szkodliwe dla niej ocienienie. Przemawia za tym bardzo dobry rozwój limb w reglu górnym Tatr w miejscach, gdzie podane wyżej zagrożenie nie występuje. Są to np. śródleśne torfy i głazowiska. Do podobnych poglądów skłaniają się też leśnicy alpejscy, według których limba znajduje się obecnie w Alpach znacznie powyżej swego optimum ekologicznego, zepchnięta na mniej odpowiednie dla siebie siedliska przez świerk (Bednarz 1976).

Limba wzrasta bardzo powoli, tak na wysokość, jak i na grubość. W wieku 30 lat dorasta do 1,5 m, zaś w wieku 50 lat osiąga przeciętnie od 2 do 4 m wysokości. Stuletnia limba przekracza na ogół 10 m. Ten powolny wzrost jest jednak niezwykle cenny dla zabudowy przeciwlawinowej w warunkach subalpejskich. Limba osiąga wiek 1000, a nawet 1500 lat, natomiast towarzyszący jej modrzew 700 lat (Myczkowski i in. 1971). Zazwyczaj dożywa 200-400 lat, lokalnie 700-1000 (Mayer 1977). Najgrubszy znany okaz limby osiągnął 2,4 m pierśnicy. Limba dorasta w Alpach do wysokości 20-23 (25) m (lokalnie 30 m) (Wiegenwald), a w Karpatach do 10-15 (20) m. Miąższość pojedynczych limb może osiągnąć 8 (10) m³ (Mayer 1977).

Obsiewa się naturalnie; długi kiełek wykazujący dużą energię rozwija się na grubej warstwie butwiny, a także w nagich szczelinach skał, w których wykształca spory korzonek dzięki obfitym materiałom zapasowym w nasieniu. Limbę rozsiewają w Alpach i Tatrach przede wszystkim orzechówki, wiewiórki oraz dzięcioły.

Dążąc do przywrócenia znacznie uszczuplonego, a nawet lokalnie całkiem zatartego zasięgu limby w Tatrach, należałoby ją odnawiać sztucznie, chociaż występuje ona na terenach objętych ochroną ścisłą. Wysadza się ją w więźbie 1,3 x 1,3 m na powierzchni odsłoniętej lub 1,6 x 1,6 m z osłoną (Fischer 1968). Przy odtwarzaniu górnej granicy lasu w Tatrach słowackich limbę na ogół sadzono w więźbie nieregularnej i w grupach, nieregularnie, najczęściej w skupieniach 2-5 i więcej sadzonek, zawsze obok kosówki, pełniącej funkcję fitomelioracyjną i równocześnie ochronną. Na poletkach zabezpieczanych płotkami limbę wysadzano mniej więcej w więźbie regularnej. Z limbą równocześnie wprowadzano kosówkę, która po osiągnięciu określonej wysokości zastępuje płotki, pełniąc rolę ochronną.

Grupowy sposób wysadzania zabezpiecza przed niekorzystnym mechanicznym i fizjologicznym oddziaływaniem wiatru. Ten sposób wysadzania umożliwia stopniowe odtwarzanie górnej granicy lasu, zarówno przez sztuczne zalesienia i uzupełnienia, jak i przez wykorzystanie odnowienia naturalnego gatunków światłożądnych wprowadzonych sztucznie. W ekstremalnych warunkach górnej granicy lasu zastosowanie znajdują też placówki, na których wysadza się najczęściej 5 sadzonek limby w odległości 20-30 cm w ten sposób, aby wzajemnie osłaniały się przed wiatrem i śniegiem. Wysadzanie na placówkach jest podobne do „odnawiania” limby przez orzechówki. W warunkach naturalnych znajduje się bowiem „kłębki” 2-20 sztuk lub więcej limbek. Z nich wyrasta zazwyczaj jedna najżywotniejsza limba lub rosochata, odporna na wiatr dwójka bądź trójka (Somora 1977).

W Tatrach słowackich stosuje się dobrze wykształcone sadzonki o symbolach: 2/3, 3/3 lub nawet 8-latki szkółkowane po drugim lub trzecim roku. Dużą przydatność wykazują sadzonki wyhodowane z zakrytym systemem korzeniowym, np. w doniczkach Jiffy-pots z 6-7-letnimi limbkami. Mayer (1976) wykazał, że odnowienia wykonane przy pomocy 5-8-letnich sadzonek cechowały wypady 1-5%, natomiast po wysadzeniu 4-latek straty były bardzo duże i dochodziły do 50%.

W krajach alpejskich sadzonek limbowych używa się przy tworzeniu zabudowy przeciwlawinowej. Limba wykazuje — poza miejscami trwalszego uśnieżenia — zdecydowanie większą żywotność oraz ostateczny szybszy i wyższy wzrost aniżeli sadzonki modrzewia, jarzębiny (Sorbus aucuparia var. glabrata) i olszy zielonej.

Źródło: Jaworski A. „Charakterystyka hodowlana drzew leśnych” Kraków 1995