Dąb szypułkowy

Quercus robur L. (Q. pedunculata EHRH.) — dąb szypułkowy

Duże drzewo dorastające do wysokości 35—40 (50) m i pierśnicy 1,5—2,0 m. Pień w młodym wieku jest pokryty gładką, szarą korą, w starości zaś ciemnoszarą, grubą, głęboko spękaną korowiną. Koronę ma szeroką, silnie rozgałęzioną; u drzew rosnących pojedynczo szerokostożkowatą i nisko osadzoną, w drzewostanach — jajowatą lub cylindryczną i osadzoną wysoko na pniu. Pędy szare, brązowe lub czerwonobrązowe, nagie, połyskujące, rdzeń pięciokątny. Pąki jajowate, krótkie, zwykle na wierzchołku przytępione, pięciograniaste; szczytowe zazwyczaj otoczone kilkoma bocznymi, tworzącymi pozorny okółek.

Liście długości 5—12 cm, w zarysie odwrotniejajowate (szersze w górnej części), nieregularnie klapowane z 4—7 parami zaokrąglonych klap. Nasada liścia zwykle sercowata, a często uszasto wykrojona, zaopatrzona w krótki ogonek. Nerwy dochodzą do końców klap i zatok między klapami. Górna strona liści ciemnozielona, błyszcząca; dolna żółtawozielona albo niebieskawozielona. Liście skórzaste, z obu stron nagie. U dębów, podobnie jak u buka i grabu, część liści usycha i przez zimę pozostaje do wiosny na drzewie.

Dąb szypułkowy zaczyna owocować w wieku 40—50 lat, w zwarciu później — między 60 a 80 rokiem życia. Kwitnie w końcu kwietnia lub w maju (w zależności od warunków klimatycznych), równocześnie z rozwojem liści. Kwiaty pręcikowe tworzą luźne, bladozielone, zwisające kotki, wyrastające po 2 lub 3 z pąków bocznych zeszłorocznych pędów. Pojedyncze kwiaty męskie mają 6—8 - dzielny okwiat i zawierają po 6—10 pręcików. Kwiaty słupkowe drobne, mało widoczne, butelkowatego kształtu, z trójdzielnym czerwonym znamieniem, osadzone po 2—5 na długiej szypułce, wyrastające na wierzchołkach tegorocznych pędów; wiatropylne.

Żołędzie zwykle po 1—3, na długiej szypułce, bardzo zmienne, jajowate lub wydłużone, długości 1,5—3,5 cm i średnicy 1,5—2,0 cm, z ostrym wyrostkiem na szczycie i charakterystycznymi paskami — początkowo zielonymi, później brązowymi. Paski te są widoczne tylko na świeżych żołędziach; po wyschnięciu zanikają, ale po namoczeniu suchych żołędzi ukazują się ponownie. Miseczka obejmuje żołądź do 1/3 jego długości.

Owoce dojrzewają we wrześniu — październiku i zaraz opadają. Najpierw opadają żołędzie uszkodzone przez owady i nadpsute, a dopiero potem zdrowe. Zdolność kiełkowania świeżych żołędzi po zbiorze dochodzi do 70%, zaś przy wysiewie wiosennym obniża się do 50—60%. Nasiona kiełkują liścieniami podziemnie i tylko w nielicznych przypadkach liścienie wydobywają się nad ziemię, lecz zawsze pozostają w łupinie. Siewka jednoroczna ma liście delikatne i o słabo zarysowujących się zatokach.

Lata nasienne u dębu szypułkowego powtarzają się co 4—6 lat, a na granicach jego zasięgu — jeszcze rzadziej. W pierwszych latach przyrost na wysokość jest dość powolny, wzmaga się około 10 roku życia i osiąga kulminację między 60 a 70 rokiem; później słabnie, lecz utrzymuje się do 100—120 lat. Drzewo żyje 400 — 500, a nawet do 1000 lat i dłużej.

W młodym wieku wytwarza korzeń palowy, który w wieku 30—50 lat przekształca się w system sercowaty, sięgający głęboko w glebę, czasami do 5 m. Dlatego też jest ono odporne na wiatry powodujące wiatrowały, prócz tego może czerpać wodę i pokarmy mineralne z głębokich warstw gleby. Na glebach płytkich rozwija system korzeniowy powierzchniowy i w tych warunkach jest nieodporny na wiatry. Na drobnych korzeniach dębu występuje mikoryza.

Dąb szypułkowy ma duże wymagania glebowe. Wymaga gleb świeżych, głębokich, bogatych w związki mineralne i organiczne. Rośnie na glebach gliniastych, gliniasto-piaszczystych lub gliniasto-wapiennych. Dobrze znosi wilgotność gleby; nie szkodzą mu wiosenne powodzie przed rozwinięciem się liści. Często więc występuje na aluwiach nadrzecznych i rozlewiskach w dolinach dużych rzek, gdzie wchodzi w skład lasów łęgowych. Na wilgotnych piaskach może rosnąć także, lecz wyrasta wtedy w karłowate, niskie i krzywe drzewo.

Dąb szypułkowy jest drzewem klimatu oceanicznego i kontynentalnego. Znosi dość dobrze niskie temperatury, lecz jest wrażliwy na spóźnione przymrozki wiosenne i często bardzo od nich cierpi. Najkrótszy okres wegetacji dla dębu szypułkowego wynosi 130—140 dni. W stosunku do światła ma duże wymagania, jest więc gatunkiem światłożądnym. Znosi ocienienie tylko we wczesnej młodości. Dębowe samosiewy wytrzymują ocienienie drzewostanu macierzystego w ciągu 2—3 lat, później łodygi ich zasychają. Z pąków śpiących, znajdujących się w szyjce korzeniowej, rozwijają się nowe pędy i wskutek tego dąbki przyjmują postać krzewów. W razie mniejszego zacienienia pod okapem drzewostanu, dąb może wytrwać przez dłuższy okres w postaci małego drzewka o parasolowatej koronie, jeśli zostanie odsłonięty, jego wzrost się wzmaga. Jest zatem wrażliwy na ocienienie górne; ocienienie boczne znosi dobrze i wówczas rośnie szybko do góry — jak mówią leśnicy — „dąb lubi rosnąć w kożuchu, lecz z odkrytą głową”.

Dąb szypułkowy odznacza się dużą zdolnością dawania odrośli, które powstają z pąków śpiących znajdujących się w szyi korzeniowej. Odrośli korzeniowych nie daje. Największą siłą odroślową odznacza się w wieku 20—60 lat. Na pniach drzew uprzednio rosnących w drzewostanie w zacienieniu, jeśli zostaną odsłonięte i wystawione na działanie światła, z pąków śpiących pnia pojawiają się pędy odrostowe, zwane „pijawkami” lub „wilkami”, które osłabiają drzewo i powodują usychanie wierzchołków drzew. Duża siła odroślowa dębu daje możliwość hodowania drzewostanów odroślowych. Pędy dębu kończą przeważnie swój wzrost w połowie czerwca i w tym czasie pęd wytwarza pąk wierzchołkowy. W końcu czerwca i w początku lipca z pąków tych mogą się rozwijać nowe pędy, tzw. świętojańskie, które niekiedy nie zdążą zdrewnieć i marzną na skutek wczesnych przymrozków jesiennych.

Dąb ma drewno pierścieniowonaczyniowe, z dobrze widocznymi słojami rocznymi na wszystkich trzech przekrojach, zróżnicowane na biel i twardziel. Biel wąski, barwy żółtawobiałej, twardziel szeroka, jasno- lub ciemnobrązowa. Promienie drzewne dwojakie: szerokie i wąskie, dobrze widoczne gołym okiem na wszystkich trzech przekrojach. Na przekroju poprzecznym szerokie promienie przedstawiają się jako matowe lub błyszczące promieniste smugi, barwy jaśniejszej od ogólnego tła drewna. Na przekroju promieniowym promienie drzewne mają wygląd długich i dość szerokich wstęg, w zależności od oświetlenia — bądź ciemnych i matowych, bądź też jasnych i błyszczących. Na przekroju stycznym promienie występują w postaci pionowych, z lekka pośrodku rozszerzonych, wąskich prążków.

W słoju rocznym w strefie drewna wczesnego występuje jeden lub zaledwie kilka rzędów szerokich naczyń, tworzących pierścień. Późna część słoja złożona jest z licznych naczyń o małych średnicach, zgrupowanych w promieniowe i otoczone komórkami miękiszu szeregi, podobne do języczków. Drewno dębu szypułkowego odznacza się dobrymi właściwościami technicznymi, jest ciężkie, twarde, łupliwe i trwałe. Używane jest w przemyśle meblarskim, do wyrobu klepki posadzkowej, oklein itp. Drewno przelegujące długo pod wodą, pod wpływem działania rozpuszczonych w wodzie soli żelaza na garbniki znajdujące się w drewnie, przybiera czarną barwę i staje się bardzo twarde (tzw. czarny dąb). W korze dębu występuje do 18% garbników.

Zasięg dębu szypułkowego obejmuje większą część Europy. Występuje w całej zachodniej Europie, z wyjątkiem północnego cypla Szkocji. Na północy obejmuje większą część Półwyspu Skandynawskiego, gdzie występuje w południowo-zachodniej Norwegii i Szwecji po 63° szer. płn. (brak go w Finlandii i w północnej części b. ZSRR). Na południu obejmuje północną część Półwyspu Pirenejskiego, Półwysep Apeniński oraz część Półwyspu Bałkańskiego, oprócz jego części południowej. Występuje także w południowej części Krymu i na Kaukazie oraz w Azji Mniejszej, a także w zachodniej części Uralu.

W Polsce dąb szypułkowy rozprzestrzeniony jest na terenie całego kraju. Jest on gatunkiem nizinnym, w górach sięga jedynie do 600 m n.p.m. W Tatrach i u ich podnóży nie występuje w stanie naturalnym. Dąb ma o wiele mniejszą zdolność tworzenia specjalnych zespołów roślinnych niż buk. Rośnie on w rozmaitych zespołach. Czasem tworzy sam lasy — dąbrowy, czasem występuje w lasach mieszanych, często z grabem — w grądzie, lub sosną — w borach mieszanych.

Jest to gatunek bardzo zmienny, często dający mieszańce z dębem bezszypułkowym. Na terenie swego rozsiedlenia wyróżnia się dąb szypułkowy znaczną liczbą odmian i form. Na szczególną uwagę zasługują wyróżnione przez CZERNIEJEWA w 1857 r. formy: Q. robur f. praecox — rozwijająca się wcześnie na wiosnę i Q. robur f. tardiflora — rozwijająca się późno. Forma późna rozwija się o 2—4 tygodnie później, a więc jest mniej narażona na przymrozki wiosenne, a ponadto wytwarza bardziej proste i gonne pnie. Forma wczesna ma natomiast mniejsze wymagania w stosunku do wilgotności gleby i jest bardziej odporna na suszę. W ogrodnictwie stosowane są różne formy ogrodowe tego dębu, jak forma stożkowata ('Fastigiata'), strzępolistna ('Pectinata'), zwisająca ('Pendula') itd.

d/dab-szypulkowy.txt · ostatnio zmienione: 2013/09/15 12:39 (edycja zewnętrzna)