Sprawcy: Różne gatunki grzybów
Zgorzel siewek występuje nie tylko w sztucznych siewach, ale także w samosiewach pod okapem starszych drzewostanów i ma przebieg szybki, charakterystyczny dla chorób epifitozyjnych. Powoduje przy tym znaczne straty gospodarcze, najdotkliwsze w szkółkach leśnych, także pod osłonami (szklarnie, tunele foliowe itp.). Zgorzel siewek poraża wiele gatunków drzew i krzewów leśnych. Siewki ulegają jej od chwili wykiełkowania wysianych nasion aż do niedługiego czasu po wzejściu. Najbardziej ważna i znana jest zgorzel siewek drzew iglastych, szczególnie (w polskich warunkach) sosny zwyczajnej i świerka pospolitego.
Znane są dwa rodzaje zgorzeli: przedwschodowa, gdy już wcześnie choroba poraża kiełki, a siewki przeważnie w ogóle nie ukazują się na powierzchni gleby, ulegając przedtem zgniliźnie i sczernieniu, i powschodowa, gdy kiełki i siewki zostają porażone dopiero po ukazaniu się tych ostatnich na powierzchni gleby. Do mniej więcej trzeciego tygodnia od ukazania się siewek zagrożenie zgorzelą bywa najsilniejsze, później (najpóźniej do 6-go tygodnia) siewki uodporniają się na nią. Do objawów zgorzeli powschodowej należy sczernienie korzenia głównego i silne zniszczenie korzeni bocznych, przez co chore siewki wyciąga się z gleby łatwiej niż zdrowe. Z kolei można zauważyć przewężenie i poczernienie łodyżek u ich nasady i przewracanie się siewek w końcowym etapie choroby.
Podczas wilgotnej pogody porażone siewki przewracają się i wygniwają, podczas suchej zaś tylko zasychają całkowicie i brunatnieją. Siewki ginące od podwyższonej temperatury (w czasie upałów), a więc od zgorzeli niezakaźnej, mają z reguły nadliścieniową część zmarniałą i są pozbawione zawiązka pączka szczytowego, gdy tymczasem siewki porażone przez grzyby (przypadek zgorzeli zakaźnej) mają tę część często nietkniętą i choćby słabo wykształcony pączek na szczycie.
Sprawcami choroby bywają różne grzyby, rzadziej nicienie. W Polsce i Środkowej Europie są to najczęściej Rhizoctonia solani Kühn (Deuteromycotina, Mycelia sterilia), grzyby z rodzaju Fusarium (F. oxyspotum Schl., F. solani App. et Wr. i inne) i z rodzaju Cylindrocarpon, np. C. destructans (Zinss.) Scholten (Deuteromycotina, Moniliales) — wg stadium doskonałego Nectria radicicola Gerlach et Nilsson (Ascomycotina, Sphaeriales), znacznie rzadziej grzyby z rodzajów Phytophthora i Pythium (Mastigomycotina, Peronosporales). Ostatnio zgorzel siewek drzew powodują też grzyby wcześniej znane tylko jako pasożyty słabości, jak Alternaria alternata (Fr.) Keissler, Botrytis cinerea Pers. ex Fr. (Deuteromycotina, Moniliales) i in. Jest to najprawdopodobniej związane z biologiczną degradacją gleb po długotrwałym stosowaniu systemicznych fungicydów.
Pomimo dość znacznego systematycznego zróżnicowania sprawców zgorzeli siewek, powodowane przez nich objawy chorobowe nie są specyficzne (pozwalające zidentyfikować sprawcę), choć są istotne, czyli nierozłącznie związane z tą chorobą. Systematyczna przynależność patogenów ma jednak pewne znaczenie, np. w powiązaniu z warunkami środowiska. Grzyb Fusarium oxysporum może być groźny dla siewek drzew iglastych już w stosunkowo niskich temperaturach (np. 12°C), podczas gdy grzyb Rhizoctonia solani jest w tych warunkach niemal zupełnie nieszkodliwy, natomiast w wyższej temperaturze (np. 23°C) znacznie groźniejszy niż pierwszy. Dalej, grzyb Cylindwcarpon destructans atakuje wprawdzie często siewki drzew leśnych, szczególnie cisa, jodły, sosny, ale równocześnie może także atakować starsze korzenie tych drzew, do czego nie są zdolne inne grzyby zgorzelowe. Z kolei grzyby z rodzaju Fusarium i Cylindrocarpon i jednej strony i grzyb Rhizoctonia solani z drugiej w różny sposób atakują młode siewki. Pierwsze po wniknięciu do części korzeniowej opanowują także łodygę, liścienie i igły, natomiast R. solani dociera tylko do szyi korzeniowej. Łączy się z tym zewnętrzny kształt porażenia siewów, który w pierwszym przypadku jest przeważnie indywidualnie „rozproszony”, w drugim zaś „grupowy” bądź „placowy”. Poza tym R. solani powoduje częściej niż grzyby fuzarioidalne (Fusarium spp. i Cylindrocarpon spp.) zjawisko zgorzeli przedwschodowej. Ten groźny patogen (R. solani) ma też skrajnie różne od grzybów z rodzaju Pythium wymagania względem środowiska. Sprzyjają mu zwłaszcza temperatura wyższa niż 20 C, wilgotność powietrza mniejsza niż 70% i pH gleby poniżej 5,8, podczas gdy grzyby z rodzaju Pythium są szczególnie faworyzowane przez temperaturę niższą od 20 C, wilgotność powietrza większą niż 70% i pH gleby ponad 5,8.
Występowaniu zgorzeli sprzyja predyspozycja siewek na tę chorobę, która wprawdzie jest przejściowa, ale zawsze występuje u roślin w pierwszych tygodniach życia w związku z ich sytuacją żywieniową. W tym okresie bowiem młode rośliny przechodzą z odżywiania się zapasami zawartymi w nasieniu do samodzielnego odżywiania, a konsekwencją tego jest kryzys troficzny. U siewek sosny przypada on na okres pierwszych sześciu tygodni po wschodach i ma swoje maksimum po około dwóch tygodniach. Predyspozycja ta może być zwiększana przez niekorzystne warunki środowiska, jak wysoka wilgotność i niska temperatura gleby (co powoduje spowolnienie rozwoju siewek i przedłużenie okresu ich podatności na chorobę), albo nadmierne przeschnięcie gleby (które przez obniżenie turgoru hamuje rozwój siewek prowadząc do tego samego rezultatu), czy też nadmierną zawartość azotu w glebie, która stymuluje siewki do zbyt szybkiego wzrostu i tym sposobem pogłębia wspomniany kryzys troficzny. Grzyby powodujące zgorzel siewek podlegają też wpływom środowiska, zarówno ożywionego jak i nieożywionego. Ożywione środowisko reprezentują w tym wypadku przede wszystkim grzyby saprofityczne, które przez samą swą obecność w glebie oddziałują na patogeny zajmując przestrzeń i wykorzystując bazę pokarmową. Na ogół im dłużej eksploatowana jest szkółka, tym lepsze powstają w glebie warunki dla działania patogenów, i na odwrót, w szkółkach założonych na powierzchniach np. po starodrzewie sosnowym można przez pierwsze lata nie obawiać się zgorzeli siewek, ponieważ w glebie spod takiego drzewostanu na ogół nie ma grzybów powodujących zgorzel siewek, natomiast żyją tam grzyby saprofityczne, które często ograniczają działanie tych patogenów.
Eliminując ze szkółki, tunelu i innych miejsc produkcji siewek czynniki sprzyjające występowaniu zgorzeli działa się już na rzecz ochrony przed tą chorobą, mianowicie za pomocą zabiegów profilaktyki dyspozycyjnej (cel: obniżenie poziomu predyspozycji chorobowej gospodarza) i profilaktyki infekcyjnej (cel: uniemożliwienie zakażenia gospodarza przez patogena). Po wystąpieniu choroby można zastosować zabiegi zmierzające do zahamowania jej postępu, które określamy jako lecznicze (terapia).
Profilaktyka dyspozycyjna, mająca na celu zapobieganie upodatnieniu roślin na zakażenie przez zarazki, przykłada dużą wagę m.in. do wyboru miejsca pod szkółkę leśną. Zaleca ona unikać gleb zbyt ciężkich i wilgotnych, ale także zbytnio piaszczystych, na których łatwo o niedostatki wilgotnościowe i pokarmowe. W obu skrajnie niekorzystnych przypadkach (gleb bardzo lekkich i bardzo ciężkich) korzystnie wpływa na strukturę gleby dodatek torfu wysokiego. Odczyn gleby powinien wynosić dla siewek drzew iglastych 4,5—5,5, a dla siewek drzew liściastych 5,5—6,0 pH. Szkółki powinny być osłonięte przed wiatrami i tak zlokalizowane, żeby ich teren był możliwie mało narażony na utratę wody. Siewów należy dokonywać zgodnie z zasadami hylotechniki (we właściwym czasie, odpowiednio głęboko i gęsto itd.), unikając przenawożenia azotowego i używając rodzimego materiału siewnego. W przypadku sosny zwyczajnej za najwartościowsze i dające najmniej podatne na zgorzel siewki uważa się duże, ciemno zabarwione nasiona.
Profilaktyka infekcyjna zmierza do zmniejszenia zagrożenia chorobowego siewek przez zredukowanie lub nawet całkowite usunięcie materiału zakaźnego znajdującego się w środowisku szkółki. Gdy patogen już znalazł się na powierzchni siewek albo grozi swym rychłym najściem, trzeba go powstrzymać odpowiednimi zabiegami. Pierwszym zaleceniem profilaktyki infekcyjnej jest chemiczne zaprawianie materiału siewnego. Przykładami zapraw stosowanych do tego celu są Zaprawa Oxafun T, Zaprawa Funaben T, Zaprawa nasienna T zawiesinowa lub Benlate. Najbardziej godne polecenia są zaprawy wieloskładnikowe (Zaprawa Funaben T, Zaprawa Oxafun T) albo mieszaniny kilku zapraw (Apron + Zaprawa Funaben T + Zaprawa Oxafun T), ponieważ skład grzybów, przeciw którym są skierowane bywa szeroki i rozmaita bywa ich wrażliwość na działanie poszczególnych substancji aktywnych. Z kolei należy zapewnić siewom wolne od patogenów podłoże. Materiał infekcyjny znajdujący się w podłożu to zarodniki, przetrwalniki lub strzępki grzybów, które bytują w glebie (m.in. w resztkach pożniwnych). W ramach profilaktyki infekcyjnej staramy się je stamtąd usunąć lub przynajmniej sprowadzić do poziomu nie zagrażającego masowym wystąpieniem choroby. Osiągamy to przez dezynfekcję gleby metodą fizyczną lub chemiczną. Ta pierwsza jest rzadziej stosowana w szkółkarstwie leśnym. Polega głównie na parowaniu podłoża.
Chemiczna metoda dezynfekcji podłoży opiera się na poddaniu ich działaniu środków trujących dla grzybów. Środki te mogą mieć postać stałą (proszki lub granulaty), płynną lub gazową. W tym ostatnim przypadku mówimy o fumigacji. Zalecane na przez IBL środki do dezynfekcji gleby to Sadoplon 75 i Previcur N. Pierwszy ma mieć zastosowanie przede wszystkim do gleb zasiedlonych przez grzyby fuzarioidalne, a drugi do gleb, w których zagrażają siewkom grzyby z rodzajów Phytophthora i Pythium. Spośród płynnych środków do odkażania gleby należy wymienić wspomniany wyżej Previcur oraz formalinę (najtańszy i bardzo skuteczny dezynficient). Inne preparaty, które można stosować do dezynfekcji gleby w postaci płynów, to np. Dithane M-45 lub Nemispor. Jeżeli stosuje się wysiew w inspektach i tam występuje zagrożenie zgorzelą, to należy wnętrze inspektów przed wprowadzeniem do niego podłoża (gleby) odkazić formaliną techniczną. Przy produkcji materiału rozmnożeniowego pod osłonami, czyli przede wszystkim w tunelach foliowych i szklarniach, wskazane jest stosowanie izolowanych podłoży, tzn. pojemników lub grzęd oddzielonych od gleby szkółkowej (np. folią), co zapobiega przenikaniu patogenów z głębszych warstw gleby do podłoży, w których mają rosnąć siewki.
Biologiczna metoda ochrony siewek przed zgorzelą jest jeszcze na etapie badań. Zasadza się ona głównie na wykorzystaniu mikroorganizmów (zwłaszcza grzybów saprofitycznych lub tworzących mikoryzę z korzeniami siewek) do ochrony przed atakiem patogenicznych grzybów na korzenie. Można ją realizować przez wprowadzanie do gleby grzybów antagonistycznych wobec patogenów, albo przez stwarzanie korzystnych warunków rozwoju tym naturalnym antagonistom, którzy już się w glebie znajdują. Do wprowadzenia do gleby grzybów antagonistycznych wobec patogenów mogą służyć tzw. biopreparaty zawierające np. zarodniki grzybów z rodzaju Trichoderma. Szereg gatunków tego rodzaju odznacza się bardzo szybkim wzrostem i wytwarzaniem antybiotyków szkodliwych dla wielu patogenów, a ponadto może pasożytować na ich strzępkach. Zazwyczaj grzyby z rodzaju Trichoderma występują w glebach leśnych dość licznie. Niestety, dotychczasowe długoletnie praktyki uprawowe polegające na częstym stosowaniu środków chemicznych doprowadziły niekiedy do biologicznej degradacji gleb. Polega ona m.in. na tym, że przy okazji zabiegów z reguły ulegają eliminacji z gleby występujące tam grzyby antagonistyczne względem patogenów oraz grzyby mikoryzowe. W tym świetle każde niezastosowanie zabiegu chemicznego (np. niekoniecznej dezynfekcji gleby) jest już krokiem w kierunku odbudowania takiego składu grzybów glebowych, który by mógł być pożyteczny z punktu widzenia biologicznej ochrony przed zgorzelą.
Zabiegi terapeutyczne (lecznicze) polegają głównie na opryskiwaniu lub podlewaniu chorych siewek preparatami chemicznymi po zauważeniu pierwszych objawów zgorzeli. Jeżeli choroba występuje „gniazdowe”, inaczej „placami”, to wskazane jest usuniecie chorych siewek oraz zdrowo jeszcze wyglądających siewek sąsiednich (najlepiej je spalić). Pozostałe rośliny należy opryskać lub podlać fungicydami.
Do podlewania IBL zaleca wymienione poniżej preparaty:
Ostatnio zaleca się nawet rezygnowanie z odkażania gleby przed siewem i stosowanie wyłącznie podlewania fungicydami, jeśli zgorzel regularnie występuje na danej powierzchni. Podlewać należy kilkakrotnie, wykonując pierwszy zabieg w chwili, gdy pierwsze wschody ukazują się na powierzchni gleby, a potem powtarzając go co 7—10 dni (w miarę potrzeby, zależnie od tempa szerzenia się choroby).
Źródło: Karol Mańka i Małgorzata Mańka „Choroby drzew i krzewów leśnych” Warszawa 1993