Wierność fitosocjologiczna zbiorowiska roślinnego

Zachowanie się poszczególnych gatunków w stosunku do rozmaitych zbiorowisk roślinnych jest niejednakowe. Jedne gatunki występują w kilku lub kilkunastu zbiorowiskach jednakowo często i licznie, wykazując jednakową żywotność; inne natomiast spotykamy w jakimś jednym zbiorowisku o wiele częściej i obficiej niż w innych; wreszcie są także takie, które występują tylko w jednym zbiorowisku.

Sposób ustosunkowania się roślin w swym występowaniu do rozmaitych zbiorowisk nazywamy wiernością fitosocjologiczną.

Dotyczy ona bądź to poszczególnych zespołów bądź też grup zespołów, stanowiących wyższe jednostki fitosocjologiczne. Na powyższe zjawisko od dawna zwróciło uwagę wielu badaczy, lecz traktowano je raczej z florystycznego lub siedliskowego punktu widzenia. Dopiero sprawę wierności ze stanowiska fitosocjologicznego jasno ujął BRAUN-BLANQUET.

Wyróżnia on następujące grupy i stopnie wierności:

Gatunki charakterystyczne (przewodnie)

5 — gatunki wyłączne, czyli ekskluzywne, ograniczone w swym występowaniu wyłącznie lub prawie wyłącznie do jednego zbiorowiska (zespołu lub grupy zespołów);

4 — gatunki wybiórcze, czyli elektywne, związane bardzo wyraźnie z jednym zbiorowiskiem, ale występujące także w innych, chociaż rzadziej i mniej obficie;

3 — gatunki przenoszące dane zbiorowisko; spotykane wprawdzie w paru lub wielu zbiorowiskach, i to nieraz często, jednakże mające w jednym zbiorowisku swój główny ośrodek występowania, co się wyraża wyższym w nich stopniem stałości lub ilościowości albo też większą żywotnością.

Gatunki towarzyszące

2 — gatunki obojętne, spotykane w dwu lub więcej zbiorowiskach mniej więcej jednakowo często i obficie oraz z jednakową żywotnością.

Gatunki przypadkowe

1 — gatunki obce, właściwe innym zbiorowiskom (jako charakterystyczne lub towarzyszące), a w danym zbiorowisku trafiające się jako relikty z poprzednich lub następnych stadiów jego rozwoju, lub przenikające do zbiorowiska na skutek obfitego obsiewu ze zbiorowisk sąsiednich, ale nie rozwijające się dobrze.

W praktyce często zadowalamy się oddzieleniem gatunków charakterystycznych, bez określenia stopnia wierności (stopień wierności 5, 4 i 3 łącznie), od gatunków towarzyszących. Nie ma wyraźnej, ostrej granicy pomiędzy grupami, jak i stopniami wyżej przytoczonymi, lecz są one połączone przejściami; w obrębie danego terytorium dany gatunek może być charakterystyczny dla jednego tylko zespołu lub dla jednej grupy zespołów (związku, rzędu, klasy). Jeśli występuje w innych zbiorowiskach, to może być ich składnikiem obojętnym, jeśli trafia się w nich niezbyt rzadko, lub obcym, gdy trafia się rzadko i ma wyraźnie zmniejszoną żywotność.

W zależności od obszaru, do jakiego się odnosi, rozróżniamy trzy rodzaje wierności: wierność, która odnosi się do niewielkich obszarów terytorialnych nazywamy miejscową lub lokalną (np. dolina Wisły, Opatowskie, Beskid Sądecki); dzielnicową lub terytorialną — gdy obejmuje rozległejsze naturalne jednostki geobotaniczne (np. Karpaty Zachodnie lub Wschodnie, Alpy); wreszcie ogólną, czyli generalną — jeśli dany gatunek w obrębie całego swego zasięgu jest charakterystyczny dla danego zespołu lub grupy zespołów, te zaś również ograniczone są do tego samego obszaru. W tym wypadku wielkość obszaru nie odgrywa roli. Może więc być równie dobrze charakterystyczną endemiczna roślina tatrzańska, związana często z tatrzańskim zespołem, jak i roślina eurosyberyjska, związana z zespołem o tymże zasięgu.

Wszystkie trzy wymienione tu kategorie wierności mogą obejmować gatunki o rozmaitym (3, 4 lub 5) stopniu wierności. O gatunkach, które w obrębie całego swego zasięgu występują wyłącznie w jednym zespole, a więc wykazują 5 stopień wierności, mówimy, że mają wierność bezwzględną (absolutną).

Najważniejsze znaczenie fitosocjologiczne ma wierność generalna, która pozwala wyróżnić wszędzie dany zespół. Na wierności lokalnej często opieramy, przynajmniej początkowo, wyróżnienie nowych zespołów na nowo badanych terenach. Na terenach florystycznie ubogich często bywają zespoły, które mają tylko lokalne gatunki charakterystyczne. Spośród wszystkich cech zbiorowisk roślinnych wierność ma najbardziej syntetyczny charakter. Należyta jej ocena powinna się opierać na porównaniu stałości, ilościowości, towarzyskości i żywotności każdego gatunku we wszystkich zespołach badanego terenu.

Dla należytej oceny wierności niezbędna jest dostatecznie duża liczba dobrze wykonanych zdjęć, przy czym uwzględnione powinny być tylko płaty zespołów typowo rozwinięte, z wykluczeniem zbiorowisk o charakterze pośrednim czy mieszanym. Nie mogą być brane pod uwagę takie płaty, które uległy zakłóceniu wskutek katastrof żywiołowych lub działalności człowieka. Roślinność tych płatów nie zdołała jeszcze osiągnąć pewnego minimum równowagi i zawiera składniki różnych zespołów.

Należy także zwrócić uwagę na stan i kierunek rozwoju poszczególnych płatów wziętych pod uwagę. Gatunki wykazujące wysoki stopień wierności dla jakiegoś zespołu mogą występować jako relikty w płacie, na którym uprzednio zespół ten występował, lub też jako gatunki pionierskie w płacie, na którym on się dopiero zasiedli.

Zasadniczą przyczyną rozmaitego ustosunkowania się roślin do poszczególnych zbiorowisk roślinnych są różne wymagania samych roślin oraz rozmaite warunki życia w różnych zbiorowiskach. Jeśli gatunek w dwu lub więcej zespołach znajduje mniej więcej takie same odpowiadające mu warunki życiowe, to jest on obojętny pod względem fitosocjologicznym (2 stopień wierności).

Jeśli warunki życiowe dla jakiegoś gatunku są lepsze w jednym zespole, występuje on w nim częściej niż gdzie indziej i staje się dla niego charakterystyczny. Gdy natomiast gatunek znajduje w jednym tylko zespole możliwe dla siebie warunki, staje się wówczas składnikiem ekskluzywnym (5 stopień wierności).

Lepsze warunki życiowe dla pewnych gatunków mogą być spowodowane przez:

  • właściwości klimatyczne i edaficzne siedliska,
  • warunki środowiska ukształtowane przez roślinność zespołu,
  • bezpośrednie uzależnienie jednych roślin od drugich,
  • konkurencję.

Im większe jest zróżnicowanie siedlisk w obrębie jakiegoś terytorium, im skrajniejsze są ich właściwości i im ostrzejsze jest ich rozgraniczenie, tym więcej spotykamy gatunków charakterystycznych w zespołach roślinnych.

Lista gatunków wzrasta także wraz z bogactwem flory oraz jej wiekiem. Im flora jest bogatsza i starsza, tym większy jest udział gatunków charakterystycznych. W Europie np. liczby te rosną w miarę posuwania się z północy na południe. Na południu flora jest bogatsza i starsza, bo nie została zniszczona przez zlodowacenia, zespoły roślinne są tu liczniejsze, lepiej odgraniczone od siebie, i mają liczniejsze gatunki charakterystyczne.

Wierność, jako najbardziej syntetyczna cecha zbiorowisk roślinnych, ma duże znaczenie dla ich poznania i charakterystyki. Gatunki charakterystyczne tworzą główną podstawę wyróżniania zespołów roślinnych, jako najlepszy wyraz ich odrębności florystycznej. Niektóre spośród gatunków charakterystycznych można napotkać także w innych zespołach, zwłaszcza blisko spokrewnionych. Obecność jednak całej grupy gatunków świadczy, że mamy przed sobą płat danego zespołu. Podobnie jak z opisu cech gatunków roślin możemy oznaczyć poszczególne osobniki, tak też na podstawie dobrze zestawionej grupy gatunków charakterystycznych dla poszczególnych zespołów możemy oznaczyć przynależność systematyczną poszczególnych płatów roślinności.

Gatunki charakterystyczne, mające znacznie większą skalę życiową niż gatunki towarzyszące, są lepszym wyrazicielem indywidualności zespołu także w sensie ekologicznym. Im są one liczniejsze w danym płacie, tym bardziej warunki życiowe zbliżają się tam do optimum właściwego danemu zespołowi. Gatunki charakterystyczne na wszelkie zmiany siedliska reagują szybciej niż inne składniki zespołu, np. wcześniej znikają po odwodnieniu terenu. Dają one nam ważne wskazówki co do przemian, jakim roślinność w danym miejscu ulega lub uległa. Jeśli np. spotkamy bór sosnowy z grupą gatunków charakterystycznych dla zespołu buka, świadczy to, że las bukowy pierwotnie tu występował, a bór sosnowy został wprowadzony później przez człowieka.

Posiadanie przez dwa lub więcej zespołów grupy wspólnej gatunków charakterystycznych świadczy nie tylko o florystycznym pokrewieństwie tych zespołów, ale także i o ekologicznym, co jest dobrą podstawą dla łączenia ich w wyższe jednostki fitosocjologiczno-systematyczne.

w/wiernosc-fitosocjologiczna-zbiorowiska-roslinnego.txt · ostatnio zmienione: 2015/01/12 18:31 (edycja zewnętrzna)