Typy systemów korzeniowych
Miarodajnymi cechami określającymi pokrój systemu korzeniowego są kształt, kierunek wzrostu i rozkład grubych korzeni, a ponadto liczba, kształt i rozkład korzeni drobnych.
W zależności od siły wzrostu korzenia głównego i rozmieszczenia korzeni bocznych wyróżniamy trzy zasadnicze typy systemów korzeniowych:
Przy ocenie i charakterystyce typu systemu korzeniowego drzewa, oprócz grubych korzeni, bierze się także pod uwagę kształt, liczbę i rozkład drobnych korzeni.
Przy nie zakłóconym rozwoju korzeni drzewa można stwierdzić nieznaczną bądź dużą liczbę wytworzonych drobnych korzeni zgrupowanych w wiązki w pewnych miejscach, bądź też rozrzuconych pojedynczo na całej powierzchni korzenia. W pierwszym przypadku powstaje tzw. typ intensywny (skupiony), w drugim zaś typ ekstensywny (rozwlekły).
Sosna, jodła, świerk, modrzew, dąb i wiąz wytwarzają typ ekstensywny; buk, grab, osika, brzoza, klon i lipa — typ intensywny.
Na ogół drzewa liściaste wykazują większą skłonność do rozgałęziania się korzeni niż drzewa iglaste.
Między tymi zasadniczymi typami systemów korzeniowych istnieje wiele form pośrednich (np. jawor), przy czym należy pamiętać, że typ systemu korzeniowego zależy nie tylko od cech gatunkowych i wieku drzewa, lecz także od właściwości gleby, na której drzewo rośnie. Na glebach ubogich, suchych i przepuszczalnych, drzewa wytwarzają na ogół korzenie głębiej i szerzej rozrastające się niż na glebach żyznych i wilgotnych. Na przykład sosna, dąb i inne gatunki wytwarzające głęboki system korzeniowy, jeśli rosną na glebach płytkich lub podmokłych, tworzą system korzeniowy poziomy, taki jaki normalnie ma świerk. Olsza rosnąca na glebach świeżych wykształca zwykle system korzeniowy ukośny, natomiast rosnąca na glebach silnie podmokłych — poziomy.
Głębokość, do jakiej dochodzą korzenie w glebie, jest zmienna i zależy od bardzo wielu różnych czynników. O pionowym zasięgu korzenia decyduje gatunek drzewa, jego wiek, właściwości gleby, a zwłaszcza jej głębokość itd. Korzenie młodych brzóz zagłębiają się wyraźnie kolankowato, niegłęboko pod powierzchnią; starsze brzozy mają charakterystyczne sercowate systemy korzeniowe, korzeń palowy jest skrócony, a z niego węzłowo wyrastają mniej więcej jednakowo rozwinięte korzenie boczne.
Korzenie boczne kosodrzewiny wytwarzają gęstą sieć powierzchniowo rozpostartą. W glebach wilgotnych system korzeniowy jest mniej rozwinięty niż w suchych. W glebach ubogich w pokarmy jest on bardziej rozwinięty i przenika do większej głębokości.
Drzewa o silnie rozwiniętym korzeniu palowym skuteczniej mogą opierać się działaniu silnych wiatrów oraz korzystać z wody i pokarmów znajdujących się głębiej w glebie. Stopień wykorzystania pokarmów zawartych w glebie zależy zresztą nie tylko od tego, jak głęboko zakorzenia się drzewo, lecz także od wielkości i stopnia rozgałęzienia całego systemu korzeniowego. Dlatego forma systemu korzeniowego może być w pewnej mierze wskaźnikiem przystosowania się rośliny do warunków środowiska, w którym żyje.
Między wzrostem systemu korzeniowego a wzrostem części nadziemnej drzewa, a zwłaszcza jego korony, istnieje złożona współzależność. Drzewa o rozłożystej koronie, rosnące na otwartej przestrzeni, mają znacznie większą masę korzeni niż drzewa rosnące w zwarciu i mające wskutek tego koronę słabiej rozwiniętą. Każde silniejsze uszkodzenie korony wpływa na wzrost systemu korzeniowego, a silniejsze uszkodzenie korzeni wpływa hamująco na wzrost nadziemnej części drzewa.
Z upływem czasu obserwujemy obumieranie krótkich korzeni, podobnie jak gałęzi w koronie, następuje tzw. oczyszczanie się.
Inne rodzaje korzeni roślin drzewiastych.
Na korzeniach drzew niektórych gatunków liściastych mogą powstawać pąki, które nieraz rozwijają się w pędy nadziemne. Pąki takie, tzw. pąki przybyszowe, powstają podobnie jak korzenie boczne endogenicznie z perycyklu. Rozwinięte z nich pędy przybyszowe nazywamy odroślami korzeniowymi. Zdolnością tworzenia odrośli korzeniowych odznaczają się np. osika, olsza szara, robinia, malina.
Podobnie jak z korzeni mogą wyrastać pędy przybyszowe, tak z pędów niektórych roślin drzewiastych mogą wyrastać korzenie przybyszowe, szczególnie łatwo w wypadku zetknięcia się pędów z wilgotnym podłożem. Takie korzenie różnicują się najczęściej endogenicznie z tkanki stałej, przekształcającej się w tkankę twórczą. Wykształcają się one tylko w pewnych miejscach i często powstają w określonej liczbie. Odcięte pędy, części pędów lub liści wielu gatunków umieszczone w wilgotnej glebie, tworzą wkrótce u podstawy korzenie przybyszowe. Zdolność roślin do wytwarzania korzeni przybyszowych jest wykorzystywana do ich wegetatywnego rozmnażania (sadzonki, odkłady, kopczykowanie). Korzenie przybyszowe wyrastają zarówno z pędów nadziemnych, jak i podziemnych. W niektórych wypadkach służą one roślinie jako organy czepne i nazywamy je wtedy korzonkami czepnymi.
Drzewa rosnące na terenach bagiennych (zwykle w krajach tropikalnych), na podłożu bardzo ubogim w tlen, gdzie dostęp powietrza do korzeni jest utrudniony, wytwarzają korzenie oddechowe (pneumatofory). Wykształcają one na górnej stronie rozpościerających się poziomo w mule korzeni, najczęściej nierozgałęzione, mocno zdrewniałe korzenie boczne, wznoszące się pionowo lub ukośnie i wystające ponad powierzchnię gleby na kształt pieńków. Ich rola polega na pobieraniu powietrza atmosferycznego otworami podobnymi do przetchlinek i doprowadzaniu go do części podziemnych przez tkankę przewietrzającą (aerenchymę) oraz umacnianiu drzewa w grząskim gruncie. Takie korzenie ma np. cypryśnik błotny (Taxodium distichum).
Niektóre gatunki drzew w określonych warunkach wytwarzają korzenie o swoistej postaci, chroniące drzewa przed wywróceniem się. Są to korzenie przyporowe (skarpowe) lub deskowate, rosnące poziomo i odchodzące promieniście we wszystkich kierunkach od podstawy pnia, kształtem zaś przypominające deski ustawione kantem do góry. Szyja korzeniowa takich drzew wystaje ponad powierzchnię ziemi, a nasadowa część kilku grubych korzeni pierwszego rzędu tworzy deskowate skarpy, np. wiąz szypułkowy (Ulmus laevis).