Pinus sylvestris L. — sosna zwyczajna (s. pospolita)
Sosna zwyczajna jest gatunkiem o dużej zmienności, co jest związane z jej ogromnym zasięgiem geograficznym. Zwykle jest to drzewo duże, dorastające do wysokości 25—35 m, a w sprzyjających warunkach nawet 40—48 m i pierśnicy 1,5 m.
Korona u młodych osobników jest stożkowata, u starych szeroka, zaokrąglona lub parasolowata. W zwarciu wykształca pień prosty (w postaci strzały) i małą wysoko osadzoną koronę. Na otwartej przestrzeni stare, samotne drzewa są niższe, do 15—20 m, mają pień krótki i szeroką, spłaszczoną koronę. Kora u starych drzew w dolnej części pnia gruba (dochodząca do 10 cm i więcej), spękana tafelkowato, brunatnoszara na zewnątrz, ciemnowiśniowa wewnątrz. W środkowej i górnej części pnia cienka, czerwonawożółta, łuszcząca się cienkimi płatami; na młodych gałązkach gładka, szarobrązowa.
Do rzadziej spotykanych form korowiny należą: kryzowata (kołnierzykowata) — f. annulata, u której kora w miejscach okółków gałęzi odstaje tafelkowato w kształcie kryzy, oraz f. guzkowata — (f. gibberosa) z guzowatymi naroślami na pniach.
Pędy nagie, zielonkawe, potem szarobrązowe. Pąki skupione wyłącznie na szczytach pędów, jajowate, wydłużone, ostre, nieożywicowane, czerwonawo-brązowe; w ciągu roku wyrasta z nich tylko jeden okółek gałęzi; pomiędzy okółkami brak gałęzi.
Igły po 2 na pędzie skróconym (4—10 cm dł.), zwykle skręcone wzdłuż osi o 180°, sztywne, drobno piłkowane, o zabarwieniu najczęściej ciemnozielonym z odcieniem niebieskawym, sinawym lub srebrzystym. Zabarwienie koron szarozielone. Trwałość igieł — około 3 lat.
Przewody żywiczne w igle liczne (3—13) położone pod skórką, wysłane cienkościennymi komórkami wydzielniczymi, otoczone grubościenną sklerenchymą; komórki skórki małe, grubościenne, na przekroju poprzecznym o jednakowych wymiarach wysokości i szerokości z bardzo małym światłem w postaci punktu z drobnymi kanalikami odchodzącymi do czterech naroży.
Kwitnie w maju jednocześnie z rozwojem pędów. Kwiaty męskie siarkowożółte, skupione u nasady tegorocznych pędów; po przekwitnięciu opadają, zostawiając w tych miejscach odcinki pędów pozbawione igieł. Kwiat męski składa się z licznych pręcików, osadzonych na osi, mających po 2 pylniki z wyrostkiem łącznikowym. Sosna pospolita jest gatunkiem wiatropylnym (anemogamia): ziarno pyłku ma 2 pęcherzyki powietrza, a ilość produkowanego pyłku jest olbrzymia: 1 kwiat wytwarza 157 tys., a 1 kwiatostan około 5,8 mln ziarn pyłku (DYAKOWSKA 1959 za POHL 1937). Kwiatostany żeńskie szyszeczkowate, osadzone pojedynczo lub po kilka na szczytach tegorocznych pędów, czerwonawe, następnie zielonkawe. Łuski nasienne już w kwiecie są znacznie większe od łusek okrywowych, przyrośniętych do ich grzbietów.
Szyszki zwykle po 1—3, w pierwszym roku po zapyleniu kwiatów koloru zielonego, niewielkie (ok. 1 cm); dopiero wiosną drugiego roku, po zapłodnieniu, szybko się rozrastają: dojrzewają w końcu drugiego, a otwierają się wiosną trzeciego roku. Dojrzałe szyszki matowe, brunatnoszare, symetrycznie stożkowate o zaokrąglonej podstawie, długości 2,5—7 cm. Na podstawie kształtu tarczek szyszek rozróżniamy formy: plana — tarczka prawie romboidalna i płaska, gibba — stożkowata i z piramidką wyprostowaną, hamata — wygięta w kierunku nasady szyszki lub reflexa — wygięta w kierunku wierzchołka szyszki.
Nasienie małe (dł. 2—6 mm), trójkątne, zaokrąglone, spłaszczone z jednej strony, szare, czarniawe lub pstre, połyskujące, z brunatnym skrzydełkiem 3—4 razy dłuższym od nasienia, obejmującym nasienie kleszczowato. Po wysiewie nasiona kiełkują w ciągu 3—6 tygodni. Zdolność kiełkowania 75—95%; zachowuje się przez 3 lata.
Młoda siewka ma około 5 (3—9) liścieni, które jesienią tego samego roku opadają. Już w pierwszym roku z pąka szczytowego pomiędzy liścieniami powstaje młody pęd z igłami młodocianymi pojedynczymi, skrętolegle ułożonymi, na brzegach drobno piłkowanymi. W drugim roku na siewce tworzą się typowe pędy skrócone, mające po dwie igły.
Sosna rośnie szybko; okres pędzenia występuje między 15 a 25 rokiem życia. Około 50 roku przyrost słabnie, a w wieku 100—120 lat przyrost na wysokość zupełnie ustaje. Żyje do 300—350, czasem nawet do 500 lat. Zaczyna obradzać już w 15 roku życia; w drzewostanach znacznie później — około 40 roku; lata nasienne powtarzają się co 2—4 lata, w warunkach nie sprzyjających — co 5 lub 6 lat.
System korzeniowy sosny pospolitej jest zmienny: na świeżych piaskach jest on głęboki z wyraźnym korzeniem palowym i dobrze rozwiniętymi korzeniami bocznymi; na suchych piaskach z głębokim poziomem wody i na bagnach rozwija się powierzchniowy system bez korzenia palowego. Na najsuchszych glebach piaszczystych boczne korzenie są bardzo szeroko rozgałęzione tuż pod powierzchnią gleby, dzięki czemu mogą one dobrze wykorzystywać wodę opadową.
Drewno zróżnicowane na biel i twardziel. U drzew świeżo ściętych twardziel słabo różniąca się zabarwieniem od bielu. Biel koloru białożółtawego. Twardziel różowawa, czerwonawa albo brązowoczerwona. Słoje roczne dobrze widoczne na wszystkich przekrojach. Drewno wczesne jaśniejsze, późne bardziej ciemne. Promienie drzewne gołym okiem niewidoczne. Przewody żywiczne występują głównie w drewnie późnym.
Drewno sosny zwyczajnej odznacza się dobrymi właściwościami fizykomechanicznymi. Dzięki swym właściwościom mechanicznym, łatwości obróbki narzędziami tnącymi i małemu ciężarowi objętościowemu, jest podstawowym gatunkiem drewna o wszechstronnym zastosowaniu w budownictwie, przemyśle i innych dziedzinach gospodarki.
Sosna zwyczajna doskonale znosi duże wahania temperatury (mrozy i upały), rośnie dobrze przy niewielkiej ilości opadów atmosferycznych, jest odporna na suszę atmosferyczną i glebową. Rośnie także tam, gdzie okres wegetacji wynosi zaledwie 2 miesiące, a temperatura zimą dochodzi do — 50°C. Jest drzewem o rozległej amplitudzie życiowej. Może rosnąć zarówno na skale, jak i na suchych piaskach czy torfach. Do dobrego wzrostu wymaga jednak gleb świeżych, przewiewnych i dość głębokich. Nie lubi gleb ciężkich, nie odpowiadają jej również gleby zbyt zasobne, na których rośnie wprawdzie szybko, ale wytwarza drewno szerokosłoiste, mało trwałe i słabe. Na glebach podmokłych, wilgotnych i torfiastych (torfowiska wysokie) rośnie bardzo powoli, w wieku kilkudziesięciu lat osiągając zaledwie kilka centymetrów średnicy pnia. W tych warunkach może też wytworzyć formy krzaczaste, jak forma torfowa, zwana Pinus sylvestris f. nana (var. turfosa).
Sosna zwyczajna ma natomiast duże wymagania względem światła; należy do gatunków najbardziej światłożądnych, ustępując tylko brzozie i modrzewiowi. W korzystnych warunkach siedliskowych w pierwszych latach życia wytrzymuje lekkie ocienienie, z wiekiem staje się coraz bardziej światłożądna.
Dzięki szerokiej skali przystosowawczej do różnych warunków ekologicznych, sosna występuje na rozległych obszarach Europy i Azji. Zasięgiem swym obejmuje prawie całą Europę. Nie spotyka się jej tylko na zachodzie Europy, na terenach o klimacie wybitnie oceanicznym i w najbardziej południowych jej częściach. Na północy, w Norwegii, dochodzi do 70° szer. płn. i sięga dalej niż świerk. Na Syberii nie sięga tak daleko na północ, jak w Europie, i nie przekracza koła podbiegunowego. Na wschodzie dochodzi do Morza Ochockiego. W Europie nie występuje w Holandii, Danii, w północno-zachodniej części RFN, w Wielkiej Brytanii, z wyjątkiem Szkocji, gdzie rośnie w odmianie szkockiej (var. scotica). Nie ma jej na Półwyspie Apenińskim, w południowej części Półwyspu Bałkańskiego, nie rośnie na Nizinie Węgierskiej i na Podolu, a także w południowej części Ukrainy i Rosji.
Wyspowe stanowiska sosny znajdują się w Hiszpanii, na Bałkanach, na Kaukazie, na Krymie i w Azji Mniejszej. W Polsce sosna zwyczajna występuje na całym terenie z wyjątkiem Bieszczadów, a na północ od linii Kraków-Tarnów-Przemyśl, gdzie znajduje optymalne warunki wzrostowe, tworzy rozległe drzewostany. Jest u nas gatunkiem nizinnym, dochodzącym w górach do 600 m n.p.m. W obrębie Karpat występuje tylko wyspowo (w Tatrach, Pieninach, Beskidach i w niektórych częściach Karpat Wschodnich). W Tatrach w postaci karłowej dochodzi do wysokości 1570 m n.p.m.
Sosna zwyczajna jest gatunkiem u nas najbardziej rozpowszechnionym, stanowi około 75% składu gatunkowego naszych lasów. Szeroki zasięg gospodarczy na naszych ziemiach zawdzięcza stosowaniu gospodarki zrębowej, połączonej ze sztucznym odnawianiem drzewostanów. W wyniku tej gospodarki zajęła ona nie tylko „typowe” siedliska sosnowe, ale także duże obszary, na których pierwotnie rosły lasy mieszane lub liściaste. W wyniku faworyzowania sosny powstały z czasem rozległe kompleksy sztucznych, litych, mniej więcej równowiekowych drzewostanów sosnowych, w których walka ze szkodnikami przedstawia dziś wiele trudności.
Oprócz sztucznych drzewostanów tworzy sosna u nas również zespoły zbliżone do naturalnych, odznaczające się charakterystyczną dla tego typu borów roślinnością runa. Są to typowe bory sosnowe, należące do zespołów Cladonio rangiferinae-Pinetum, Leucobryo- i Peucedano-Plnetum, Vaccinio uliginosi-Pinetumi Empetro nigri-Pinetum lub zespoły, w których występuje w zmieszaniu z dębem — Querco-Pinetum, ze świerkiem Calamagrostio-Pinetum lub innymi gatunkami drzew.
Duża różnorodność środowiska, w jakim sosna występuje, sprzyja powstawaniu w obrębie tego gatunku licznych form i odmian. Oprócz wspomnianych już form, różniących się między sobą morfologiczną budową szyszek, można wyróżnić też wiele ras geograficznych w obrębie jej zasięgu, różniących się nie tylko pewnymi cechami morfologicznymi lub pokrojowymi, lecz również jakością drewna (np. u nas: sosna taborska, sosna supraślska), produkcyjnością masy drzewnej itp.
Opisano ponad 150 odmian sosny zwyczajnej.
Większość z nich można połączyć w następujące geograficzne grupy:
Grupa I (var. lapponica FRIES. — odm. lapońska): drzewa o koronie wąskiej i korze z małymi cienkimi łuskami. Występowanie: północna Fennos-kandia.
Grupa II (var. rigensis ASCH. et GRAEBN.; var. septentrionalis SCHOTT. — odm. litewska): smukłe drzewa ze stożkowatą koroną, strzelistym prostym pniem i cienką korą. Występowanie: wybrzeże Bałtyku.
Grupa III (var. scotica SCHOTT. — odm. szkocka); korona długo pozostaje stożkowata, tylko u starych drzew zaokrąglona, kora cienka, przynajmniej w górnej części pnia. Występowanie: Szkocja.
Grupa IV (var. aquitana SCHOTT; var. brigantiaca GAUSSEN; var. catalaunica GAUSSEN; var. hercynica MOENCH; var. iberica SVOB; var. pyrenaica SVOB; var. vindelica SCHOTT.) Korona drzew stożkowata, pień wysmukły, gałęzie osadzone pod kątem prostym do pnia, kora cienka z dużymi łuskami. Występowanie: góry zachodniej Europy do środkowej Hiszpanii i zachodnich Alp.
Grupa V (var. batava SCHOTT; var. borussica SCHOTT; var. carpatica KLIKA; var. engadinensis HEER, var. haguenensis LOUDON; var. illyrica SVOB; var. neradensis CHRIST.; var. pannonica SCHOTT; var. rhodopaea SVOB; var. romanica SVOB; var. sarmatica ZAPAŁ.; var. vocontiana GUINIER et GAUSSEN). Pnie wykrzywione, gałęzie osadzone pod kątem ostrym do pnia, korona szeroka, zaokrąglona, kora gruba, głęboko spękana. Występowanie: niziny i pogórza górskich obszarów środkowej Europy, na wschodzie sięga do granic b. ZSRR, na południu do północnych Apenin oraz Sierra Nevada na Półwyspie Pirenejskim.