SOSNA GÓRSKA (KOSODRZEWINA) — Pinus montana Mili.

Sosna górska jest gatunkiem bardzo zmiennym. Dendrolodzy wyodrębniają 3 podgatunki (odmiany) oraz odmiany geograficzne (Bugała 1979):

• ssp. rostrata Hoopes. (var. uncinata Willk.), zwykle drzewo nawet do 20 m wysokości. Występuje w zachodniej części zasięgu: środkowa Hiszpania, Pireneje (do 1400 m npm), Alpy Zachodnie i Centralne (do 2300 m npm). Odmiana krzewiasta tego podgatunku var. rotundata Ant. (P. uliginosa Neum.) rośnie w Polsce na torfowiskach w Borach Nowotarskich (sosna błotna),

• ssp. pumilio Zenari (var. pumilio Willk.), krzew dorastający do wysokości 1 m. Występuje w górach Europy środkowej i wschodniej: Alpy Wschodnie, Alpy Dynarskie, Karpaty i Sudety. W Szwajcarii dochodzi do 2300-2400 m npm,

• ssp. mughus Zenari (var. mughus Willk.), krzew do 3-4 m wysokości. Występuje w Alpach Wschodnich (nie sięga już do Francji), w Karpatach i na Półwyspie Bałkańskim. Zbiorowiska kosówki występują na terenie polskich Karpat, przede wszystkim w Tatrach (na wysokości 1550-1800 m npm) oraz na najwyższych szczytach Beskidów Wysokich na Babiej Górze (1390-1650 m npm) i Pilsku. W Tatrach najwyższe stanowiska kosówki sięgają do 2140 m npm (Pawłowski 1952). W Sudetach zarośla kosodrzewiny zajmują rozległe partie grzbietowe w Karkonoszach (1250-1450 m npm).

Naturalne stanowiska kosówki zostały na znacznym obszarze wyniszczone, w Tatrzańskim Parku Narodowym na przeszło 60% powierzchni jej naturalnych siedlisk (Myczkowski 1966). Kosówka podlega ochronie gatunkowej.

Jest to typowy gatunek światłożądny. Może jednak rosnąć trwale pod modrzewiem i brzozą.

Niewymagający, absolutnie odporny na mróz.

Rośnie nawet na najsuchszych miejscach, a var. uncinata na torfowiskach wysokich. Wymaga stosunkowo dużej wilgotności powietrza.

Występuje na usypiskach grubego żwiru. Wzrasta dobrze na podłożu z wapienia i dolomitu, rośnie także na granicie, a nawet na serpentynie. Unika gleb zadarnionych (trawiastych). Nasadzenia na łąkach zawodziły szczególnie tam, gdzie gleba była całkowicie porośnięta trawą. Wykazuje małe wymagania pod względem żyzności. Gleby w piętrze kosówki mają charakter gleb silnie próchniczych, kwaśnych, często płytkich i kamienistych. Zależnie od podłoża są to gleby piaszczyste lub gliniaste, na podłożu z wapienia jest to najczęściej rędzina. Wykształca się tu podzespół Pinetum mughi carpaticum calcicolum, na podłożu granitowym zaś Pinetum mughi carpaticum silicicolum. Podzespoły te spotyka się w Tatrach i na Babiej Górze. W Karkonoszach płaty z kosówką występują na glebach kamienistych, niekiedy zatorfionych, wytworzonych na podłożu granitowym. Wyróżnia się tu zespół Pinetum mughi sudeticum (Medwecka-Kornaś 1972). Korzystniejsze warunki znajduje na ekspozycjach południowych i zachodnich.

W badaniach nad wpływem gazów toksycznych i pyłów na drzewa rzadkim obiektem jest kosówka (Pinus montana var. mughus), uważana jest jednak za gatunek odporny na SO2 (Greszta 1987), zaś według Akkermanna (1987) za mniej wrażliwy. Jest ona też względnie odporna na tlenki azotu. Pinus montana var. mughus zaliczona została przez Dockingera do gatunków wrażliwych na związki fluoru, a przez Dōsslera za gatunek średnio odporny na te związki (Kluczyński 1976).

Występuje w skrajnych warunkach, gdzie inne gatunki nie mogą już wzrastać. Tworzy często jednogatunkowe płaty. W Alpach var. uncinata występuje z limbą, modrzewiem, a nawet bukiem, a ssp. pumilio tworzy wyjątkowo dolne piętro w zbiorowiskach z modrzewiem. Główna wartość kosówki to funkcje ochronne. Doskonale nadaje się do zabezpieczenia gleb przy strumykach górskich i do umacniania stromych zboczy. Zatrzymuje kamienie na obszarach występowania lawin kamienistych i skalnych (Materiały ETH). Według Mayera i Hafenscherera (1986) bardzo dobrze chroni glebę przed erozją, lecz nie zabezpiecza przed lawinami śnieżnymi.

Na powierzchniach odsłoniętych odnawia się generatywnie, a po osiągnięciu zwarcia wegetatywnie. Podstawowym sposobem wprowadzania kosodrzewiny jest grupowa lub kępowa forma rozmieszczenia (Somora 1977). Grupy i kępy o naturalnych, nieregularnych kształtach — przykładów takich jest dużo na każdym stoku porośniętym rzadką kosodrzewiną — rozmieszczamy na stokach jedno pod drugim lub obok siebie, zależnie od warunków terenowych. Sadzonki wprowadzamy też w sąsiedztwie grup kosodrzewiny, do których nawiązujemy powiększając je, a także wykorzystując ich osłonę. W takich sytuacjach sadzonki wprowadzamy po stronie zawietrznej panujących wiatrów. Stoki w pobliżu grzbietów, jeżeli nie są erodowane przez wiatr, obsadzamy w formie pasowej, a pod nimi sadzimy kosodrzewinę w grupach i kępach.

Zależnie od stanowiska, odstęp jamek może być w konkretnych przypadkach mniejszy niż 1 m. Wybór więźby, w omawianych warunkach odtwarzania piętra kosodrzewiny, należy często ustalić eksperymentalnie. Kosówka bywa niekiedy wysadzana łanowo (np. na terenach osuwiskowych). Kantor (1975) zaleca wprowadzać ją w więźbie 1,5 x 1,5 m do 2 x 2 m, na ogół jednak w więźbie nieregularnej. Stosujemy materiał 3-6-letni, szkółkowany. Sadzimy w jamki o wymiarach 20 x 20 cm, zmniejszając je wraz ze wzrostem spadku. Dobre rezultaty osiąga się stosując sadzonki z zakrytym systemem korzeniowym. Sadzimy w pierwszej połowie maja, wyjątkowo w drugiej połowie kwietnia. Możliwe jest także wysadzanie w drugiej połowie września i w październiku. Istotny jest kierunek zalesienia, wynika on z potrzeby obsadzania najpierw miejsc, w których rozpoczynają się procesy erozyjne, a więc od górnej części stoków. Z zalesieniem piętra kosodrzewiny nie schodzimy jednak do naturalnej granicy lasu, ale zatrzymujemy się wyżej, zostawiając wolną powierzchnię jako miejsce bazy pokarmowej dla zwierząt (Somora 1977).

Źródło: Jaworski A. „Charakterystyka hodowlana drzew leśnych” Kraków 1995