Taxus baccata L. — cis pospolity

Drzewo dorastające do 15—20 m wysokości i 50 cm pierśnicy, o koronie początkowo stożkowatej, w starszym wieku mniej regularnej, miotlastej. Młode pędy i pąki są jednakowej zielonej barwy. Kora szarowiśniowa, łuszczy się bardzo charakterystycznymi płatami o nieregularnych, zaokrąglonych konturach.

Igły (dł. 2—3,5 cm) osadzone są na krótkich ogonkach, szablasto wygięte i na wierzchołku stopniowo zaostrzone, nie kłujące i dość miękkie, na górnej stronie ciemnozielone i błyszczące, na spodniej jaśniejsze, ustawione na gałązkach skrętolegle i zwykle ułożone dwustronnie, grzebieniasto, a na pędach skierowanych ku górze — szczoteczkowato. Trwałość igieł wynosi 6—8 lat.

Cis jest drzewem dwupiennym. Kwiaty męskie składają się z licznych tarczkowatych pręcików, każdy o 5—8 pylnikach zrośniętych z sobą i z nitką pręcika; wykształcają się licznie z kulistych pąków osadzonych w kątach igieł. Kwiaty żeńskie zawiązują się w niewielkiej liczbie z pąków podobnych do pąków liściowych; cecha ta pozwala rozróżnić osobniki męskie i żeńskie. Kwiaty żeńskie, w nasadzie otulone licznymi łuskami, mają jeden prosty zalążek, z którego po zapyleniu rozwija się oliwkowozielone nasienie, czerniejące w miarę dojrzewania, otoczone kielichowatą czerwoną osnówką. Kwitnie w marcu — kwietniu.

Nasiona cisa dojrzewają jesienią. Wysiane zaraz po dojrzeniu kiełkują następnego roku; wysiane na wiosnę przelegują w ziemi do trzech lat. Cis kiełkuje dwoma liścieniami kształtu wydłużonego, tępo zakończonymi.

W młodości cis rośnie bardzo powoli; w wieku 4—6 lat średni roczny przyrost wysokości wynosi 2—3 cm, później 15—20 cm. Żyje bardzo długo; najstarsze cisy osiągają wiek do 1000 lat, a niektórzy nawet podają wiek cisów 3000 lat. W Polsce najstarszy cis w wieku ponad 1200 lat i pierśnicy powyżej 160 cm rośnie w Henrykowie na Dolnym Śląsku. Na wolnej przestrzeni zaczyna obradzać w wieku 20— 30 lat, w drzewostanie zaś w wieku 70—120 lat. Lata nasienne powtarzają się co 2 lub 3 lata.

Występowanie cisa jest na ogół związane z klimatem bardziej morskim: rośnie głównie w Europie Środkowej i Południowej. Nie znosi klimatu kontynentalnego, jest wrażliwy na mrozy i suszę. Na wschód sięga po linie przebiegającą od Zatoki Ryskiej poprzez Litwę, Puszczę Białowieską, okolice Chełma, Roztocze i pomiędzy Przemyślem a Lwowem linia jego zasięgu biegnie ku Karpatom Wschodnim. Na północy występuje w Skandynawii, dochodzi tam do 63° szer. płn. Rośnie również na Kaukazie, w Azji Mniejszej, w północnym Iranie, na Krymie, w Algierze, Hiszpanii, na Maderze i Azorach.

Przez Polskę przebiega wschodnia granica zasięgu cisa; gatunek ten nie występuje w Poznańskiem, na Kujawach, Mazowszu, Podlasiu i Wyżynie Lubelskiej.

Największe skupienia cisa w środkowej Europie występują: w Słowacji (Wielka Fatra) — około 160000, na Ukrainie (Kniaźdwór pod Kołomyją i - 35 000 i na Węgrzech (Las Bakoński) — 45 000 drzew.

W Polsce największy rezerwat cisowy mamy w Borach Tucholskich w nadleśnictwie Wierzchlas nad jeziorem Muksz, gdzie na powierzchni 18,5 ha rośnie około 4 137 sztuk starych cisów, występujących w zmieszaniu z innymi gatunkami w zespołach: buczyny pomorskiej (Melico-Fagetum), łęgu olszowo-jesionowego (Circaeo-Alnetum) oraz olsu (Ribo nigri-Alnetum).

Charakterystycznym zjawiskiem jest fakt, że cis tu słabo się odnawia i zdaje się być zagrożony na tutejszym stanowisku. Obecnie cis najobficiej pojawia się w buczynie, znajduje się go też w łęgu, natomiast nigdzie w rezerwacie nie pojawia się w olsach.

Spośród innych rezerwatów cisowych, znajdujących się w różnych częściach Polski, drugim co do liczby drzew jest rezerwat w Jasieniu k. Radomska, gdzie występują głównie osobniki młode. Rezerwat w nadleśnictwie Bardo Śląskie skupia przeszło 400 starych cisów, a rezerwat w nadleśnictwie Czarne koło Szczecinka na Pomorzu — ponad 500 egzemplarzy. Inne rezerwaty cisowe w Polsce na ogół zawierają mniej egzemplarzy i zazwyczaj są one mniej okazałe. Poza tym spotykamy w Polsce tu i ówdzie pojedyncze egzemplarze cisa, bądź to sadzone przy osiedlach ludzkich, bądź występujące na naturalnych stanowiskach.

Cis ma wielkie wymagania co do gleby; najlepiej rośnie na glebach wapiennych, dostatecznie wilgotnych i głębokich, natomiast źle rośnie na glebach suchych, jak również zabagnionych i silnie zbielicowanych. Wytwarza głęboki system korzeniowy palowy, na glebach zwięzłych natomiast — powierzchniowy. Na drobnych korzeniach cisa występuje mikoryza.

Cis ze wszystkich naszych gatunków iglastych najlepiej znosi ocienienie i za młodu wymaga do swego rozwoju osłony. Toteż występuje on przede wszystkim w podszyciu i dolnym piętrze drzewostanu. Rzadko tworzy lite drzewostany, przeważnie rośnie razem z bukiem, jodłą, dębem i innymi gatunkami. Ma on wielką zdolność rozwijania pędów z pączków śpiących; stąd dobrze znosi przycinanie i nadaje się do formowania najrozmaitszych figur i strzyżonych szpalerów.

Podobnie jak wiele innych drzew iglastych, daje się rozmnażać wegetatywnie z sadzonek. Uzyskane tą drogą osobniki wykazują wzrost krzewiasty i nie tworzą głównego pnia. Większość cisów hodowanych w parkach jest rozmnażana wegetatywnie i dlatego ma pokrój krzewiasty.

Drewno zróżnicowane jest na biel i twardziel; biel wąski (ok. 1 cm), biały, twardziel brunatnoczerwona, błyszcząca. Słoje roczne widoczne na wszystkich przekrojach. Na przekroju poprzecznym słój roczny bardzo kręty i wąski, z jaśniejszą częścią wiosenną. Promienie drzewne niewidoczne gołym okiem. Drewno ciężkie, zwięzłe, odznaczające się dobrymi właściwościami mechanicznymi i technicznymi oraz piękną budową, polituruje się. Używane do wyrobów tokarskich i rzeźbiarskich.

Ze względu na cenne drewno, cis od dawna był nadmiernie eksploatowany i to stało się główną przyczyną jego zaniku. Drewno cisa było, głównie w stuleciach XIII—XIV, używane do wyrobu łuków i innej broni, sprzętów domowych i jako drewno budowlane (kościoły). Już w 1423 r. Władysław Jagiełło w Statucie Wareckim wydał zarządzenie zabraniające wycinania cisa w lasach.

W hodowli lasu przejawiano w stosunku do cisa nieprzychylne stanowisko. Wskutek powolnego jego przyrostu oraz wprowadzania monokultur nie było już dla niego miejsca w lesie zagospodarowanym. W zachodniej Europie cis został wyniszczony niemal zupełnie i obecnie jest tam rzadkością. W Polsce cis należy do gatunków prawnie chronionych od 1934 r.

Zmienność cisa jest dość znaczna, toteż w ogrodnictwie ozdobnym częściej niż gatunek typowy uprawiane są różne formy ogrodowe, o inaczej ułożonych igłach, często barwnych (żółtych) lub o stożkowatym pokroju krzewów. Cis pospolity spośród gatunków drzew iglastych jest jednym z najbardziej odpornych na działanie spalin samochodowych oraz przemysłowych zanieczyszczeń powietrza. Rzadziej sadzone są inne gatunki cisów, jak Taxus cuspidata SIEB. et ZUCC. — cis japoński, różniący się „nagle” zaostrzonymi igłami i zwykle krzewiastym wzrostem, chociaż w ojczyźnie wyrasta w drzewa, podobnie jak cis pospolity. Spotykany jest również w ogrodach mieszaniec obu tych gatunków Taxus x media REHD. — cis pośredni. U amerykańskiego cisa krótkolistnego (Taxus brevifolia) w wyciągu z kory odkryto związek o nazwie taksol, o silnym działaniu przeciwnowotworowym. Próbuje się również uzyskać taksol metodą biotechnologiczną z kalusa igieł cisa pospolitego.