Sprawca: Phellinus pini (Thore) Pilát

Jest to choroba często występująca w Europie, Ameryce Północnej i Azji. Poraża dolne części strzały wielu gatunków drzew iglastych: sosny zwyczajnej, świerka, modrzewia, jodły, daglezji, sosny wejmutki i innych sosen. Wyjątkowo może też wystąpić na niektórych drzewach liściastych. Wskutek choroby zniszczeniu przez zgniliznę ulegają najwartościowsze (dolne i środkowe) części strzały w drzewostanach IV i starszych klas wieku. W Polsce szacuje się, że około 10% pozyskiwanych co roku sosnowych użytków rębnych to drewno hubiaste.

Na zewnątrz porażonej strzały jedynymi całkowicie pewnymi objawami są owocniki patogena. Tworzą się one zwykle w miejscach po odłamanych niegdyś gałęziach, najczęściej do wysokości około 8 m, na ogół od strony zachodniej. Kształt ich jest konsolowaty, konsystencja drewnowata, a brzegi niemal ostre. Osiągają niezbyt wielkie rozmiary (średnica 8—16 cm). Górna ich strona jest brązowoczarna lub prawie czarna, koncentrycznie strefowana i spękana w kierunkach względem siebie prostopadłych. Miąższ jest żółtawocynamonowy lub ciemnobrązowy z rdzawym odcieniem, a wielowarstwowy hymenofor po dolnej stronie oliwkowożółty lub żółtobrązowy, złożony z wylotów rurek różnej wielkości i kształtu. Znajdujące się przy nasadzie huby partie bielu zwykle już nie przyrastają, przez co powierzchnia strzały z czasem ulega w tym miejscu charakterystycznemu wklęśnięciu. Po odpadnięciu owocnika, który może osiągnąć wiek około 50 lat, widać na strzale niewielkie wgłębienie i resztki ciemnobrunatnej substancji owocnikowej (miąższowej), czasem już sproszkowanej. Stanowi to równie pewny objaw choroby jak sam owocnik.

Pozostałe zewnętrzne objawy choroby występujące na sośnie zwyczajnej nie są niestety całkowicie pewne. Jednym z nich jest zjawisko akustyczne, polegające na tym, że chory pień ostukiwany obuchem siekiery albo młotem wydaje odgłos różniący się od odgłosu ostukiwanego pnia zdrowego. Wynik badania zdrowotności drzew takim sposobem zależy jednak od stopnia rozkładu drewna i rozmieszczenia zgnilizny w strzale.

Kolejnym zewnętrznym objawem choroby mogą być tzw. ślepe owocniki grzyba Phellinus pini. Powstają one, gdy rana po obłamanej gałęzi jest już zagojona tkanką zabliźniającego bielu, a od spodu powstaje nacisk grzybni owocnikotwórczej wydobywającej się przez sęk. Grzybnia ta pobudza biel do wzmożonej aktywności i powstaje niewielkie nabrzmienie zawierające skupienie zbitej, ciemnobrunatnej grzybni. Jest to właśnie ślepy owocnik, który prawie niczym nie różni się od nabrzmień powstałych na strzale sosny zwyczajnej wskutek działania niektórych innych czynników. U daglezji i wielu pięcioigłowych sosen tworzących drzewostany Ameryki Północnej, ślepe owocniki są znacznie bardziej okazałe i stanowią łatwo dostrzegalne zewnętrzne objawy porażenia przez hubę sosny. Ślepe owocniki na sośnie zwyczajnej można wykryć dopiero po ścięciu drzewa i wygładzeniu siekierą nierówności na strzale. Występują one do wysokości około dwukrotnie większej niż normalne owocniki. Ponadto wydaje się, że do zewnętrznych objawów choroby można zaliczyć obecność dziupli, których powstawanie wiąże się często z odpadaniem kolejnych owocników i daleko posuniętym rozkładem drewna wewnątrz strzały, a także liczne wycieki żywiczne.

Wewnętrzne objawy widoczne są na przekrojach porażonych strzał w postaci białej jamkowatej zgnilizny obejmującej jedynie twardziel. Na poprzecznym przekroju strzały przedstawia się ona jako przebarwienie w kształcie mniej lub więcej regularnego koła albo pierścienia, a najczęściej półksiężyców, przy czym poszczególne partie zgnilizny są przedzielone partiami drewna pozornie zdrowego. Ze względu na barwę i kształt widoczny na tym przekroju nazywa się ją często czerwoną zgnilizną pierścieniową. Początkowe stadium zgnilizny, tzw. zgnilizna wczesna, odróżnia się od zdrowego drewna sosnowego o słomkowożółtej barwie, zabarwieniem bladoróżowym, które następnie przechodzi w czerwone do bladokakaowego. Ta ostatnia barwa oznacza już często pewną kruchość drewna, a czasem nawet pojawiają się wtedy pierwsze jamki wypełnione białą celulozą. W stadium późnej zgnilizny drewno przybiera barwę czerwoną lub kakaową, wykazuje spękania wzdłuż pierścieni przyrostu rocznego i w kierunku promieni rdzeniowych oraz stałą obecność jamek z celulozą. Drewno takie kruszeje pod naciskiem paznokcia i w końcu ulega sproszkowaniu.

Istnieje zależność między występowaniem na strzale owocników (normalnych i ślepych) a zasięgiem zgnilizny wewnątrz strzały. Owocniki występują w miejscach, w których wewnątrz strzały najsilniej rozwinęła się zgnilizna. W około 100-letnich i starszych sosnach zgnilizna w strzale rozciąga się mniej więcej 4 m w górę od najwyżej ulokowanego normalnego owocnika i około 3 m w dół od najniższego owocnika tego rodzaju oraz ok. 2 m w górę i ok. 1,5 m w dół od najwyżej lub najniżej umiejscowionego owocnika ślepego. Zwykle najwięcej zgnilizny znajduje się w odcinku strzały do 5 m wysokości drzewa (ok. 50%), mniej w odcinku na wysokości 5—10 m (około 30%), a najmniej w partii powyżej 10 m (ok. 20%). Obrazuje to straty w surowcu drzewnym, które powstają z powodu huby sosny.

Grzyb Phellinus pini (Basidiomycotina, Aphyllophorales) rozmnaża się za pomocą zarodników podstawkowych, które są jednokomórkowe, jasnożółtobrunatne, o wymiarach 4—6×4—5 μm. Wytwarzają się w ogromnych ilościach w rurkach hymenoforu. Najobfitszy wysyp zarodników przypada w Polsce w okresach większych opadów w lutym i marcu oraz na styku lata i jesieni (wtedy większy niż wiosną). Zarodniki unoszone są przez prądy powietrza. Patogen dokonuje zakażenia tylko gdy jego zarodnik osiądzie na powierzchni rany i zetknie się z drewnem twardzielowym. Najczęściej ma to miejsce na ranach powstałych po obłamaniu gałęzi, na których panuje sprzyjająca zakażeniu wysoka wilgotność powietrza. Ze względu na powiązanie patogena z twardzielą, możliwości zakażenia drzew i rozwoju choroby otwierają się nie wcześniej niż po 30 roku życia drzew. Grzybnia przerasta twardziel gałęziową rozprzestrzeniając się bardzo powoli. Po dotarciu do twardziel! strzałowej rozrasta się najsilniej wzdłuż strzały, szybciej w górę niż w dół, wolniej w kierunku promieniowym, a najwolniej w stycznym. Największa stwierdzona szybkość rozrastania się grzybni wzdłuż pnia występuje powyżej 2 m wysokości strzały i wynosi około 18 cm rocznie. Rosnąc w kierunku stycznym grzybnia atakuje najłatwiej drewno wczesne, wskutek czego tworzy się charakterystyczna zgnilizna pierścieniowa. Gdy drzewo zostaje ścięte i choćby lekko przesycha, rozwój patogena zostaje zatrzymany. Grzyb rozkłada mniej więcej jednocześnie i w równej mierze ligninę i celulozę. W drewnie iglastym celulozy jest około dwa razy więcej niż ligniny. Ta ostatnia w pewnym momencie zanika i pozostawia coraz rozleglejsze miejsca (początkowo małe jamki) z czystą białą celulozą.

Warunki sprzyjające wiążą się z wiekiem i cechami odmianowymi drzew, cechami patogena i działaniem środowiska na obydwa te czynniki. Możliwości zakażenia wzrastają wraz z wiekiem drzew. Wskutek obłamywania się coraz liczniejszych i grubszych gałęzi oraz ranienia powierzchni pni w trakcie prac pielęgnacyjnych ulega bowiem odsłonięciu twardziel, która narażona jest na zakażenie zarodnikami podstawkowymi sprawcy. Od około 50 roku życia drzew liczba zakażonych pni zaczyna stale wzrastać, aby osiągnąć w wieku powyżej 100 lat znaczącą wielkość (15—35%), a jeszcze później w poszczególnych wypadkach nawet 100%. Również stopień i zasięg zgnilizny w strzałach porażonych drzew wzrasta z wiekiem. W każdym chorym drzewie następuje taki moment, od którego począwszy rozszerzanie się zgnilizny przewyższa objętościowo przyrost zdrowego drewna. Za cechy sprzyjające porażeniu sosny przez hubę uważa się też grubogałęzistość i mniejszy udział bielu w stosunku do twardzieli. Zagrożenie przez chorobę jest tym większe, im obfitsze jest źródło zarazka, czyli im liczniejsze są drzewa z owocnikami huby sosny w drzewostanie. Samemu procesowi infekcji sprzyjają okresy deszczowe i wilgotne, jako że zarodniki patogena potrzebują dla skiełkowania względnej wilgotności powietrza wynoszącej przynajmniej 96%. Wpływ warunków środowiska zaznacza się też w tym, że za bardziej odporne na chorobę uważa się sosny rosnące na gorszych siedliskach.

Ochrona zasadza się na prawidłowej pielęgnacji drzew w ciągu rozwoju drzewostanów i odpowiedniej wyróbce drewna na powierzchni zrębowej. Podczas czyszczeń należy usuwać przede wszystkim drzewa o właściwościach rozpieraczy, gdyż one później łatwiej ulegają zakażeniu wskutek swej grubogałęzistości (duże rany po obłamanych gałęziach). W okresie od 25 do 35 roku życia drzewostanu należy w intensywnie prowadzonych gospodarstwach sosnowych przeprowadzić podkrzesywanie specjalnie wybranych i oznakowanych drzew przyszłościowych.

Źródło: Karol Mańka i Małgorzata Mańka „Choroby drzew i krzewów leśnych” Warszawa 1993