Świerk pospolity

ŚWIERK POSPOLITYPicea abies (L.) Karst.

Występowanie

Świerk występuje w dwóch zasięgach:

  • północnym, nordycko-bałtyckim, który obejmuje północną Europę, wchodzi w głąb Azji, zajmując obszary o klimacie kontynentalnym,
  • południowo-zachodnim, do którego należą obszary alpejsko-bałkańskie, zdecydowanie górskie oraz hercyńsko-sudecko-karpackie obszary wyżynno-górskie i częściowo nizinne (Dengler 1944).

Obszar alpejsko-bałkański rozdzielony jest od części hercyńsko-sudecko-karpackiej wąskim, ale długim pasem bezświerkowym w nizinie Dunaju.

W Alpach drzewostany świerkowe rosną na wysokości 1950-2000 m npm, a pojedyncze drzewa na wysokości 2150-2220 m npm. Krzywulce zaś spotyka się na wysokości 2300-2410 m npm (Alpy szwajcarskie — Wallis). Optymalne warunki wzrostu znajduje świerk w Alpach między 1000 a 1300 m npm. Świerki osiągają tu wysokość ponad 50 m. Całkowita produkcja (wydajność) w ciągu 100 lat wynosi 1800 m³/ha, a miąższość grubizny 900 m³/ha (Materiały ETH). Zasięgi północny i hercyńsko-sudecko-karpacki przedzielone są na terenie Polski pasem bezświerkowym szerokości 50-100 km. Na terenie naszego kraju świerk nie rośnie zatem na przeważającym obszarze Krainy Bałtyckiej, Wielkopolsko-Pomorskiej i Mazursko-Podlaskiej. W wymienionych Krainach uprawiany jest jednak sztucznie (Żybura 1990).

Świerk pospolity

Występowanie tzw. pasa bezświerkowego, nazywanego też dysjunkcją środkowopolską, wiąże się z migracją omawianego gatunku po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia. Przyjmuje się, że świerk wkroczył na obszar Polski z ośrodka karpackiego (w późnym glacjale) i północno-wschodniego (w okresie borealnym). Do spotkania się migrujących świerków z obu refugiów doszło prawdopodobnie w okresie atlantyckim w pasie przebiegającym wzdłuż średniego i dolnego Bugu (Środoń 1967). Giertych (1973) uważa, że zetknięcie obu zasięgów nastąpiło w rejonie położonym bliżej Karpat i Sudetów. Nie przesądzając ani czasu, ani też miejsca zetknięcia się zasięgów świerka nizinnego i górskiego można stwierdzić, że przeważa dziś pogląd o ciągłym, w sensie historycznym, zasięgu tego drzewa na obszarze Polski. Stwierdzenie to dotyczy także opisanej niżej dysjunkcji śródkarpackiej. Skąpy obecnie udział świerka na niżu środkowopolskim jest spowodowany nieodpowiednimi warunkami edaficznymi i gospodarczą działalnością człowieka (Środoń 1977).

W Karpatach świerk występuje w dwóch zasięgach: zachodnim i wschodnim. Między tymi obszarami znajduje się pas bezświerkowy, zwany dysjunkcją śródkarpacką. Sięga on od Osławy na wschodzie po Wisłokę na zachodzie. W najwyższej części Beskidu Niskiego jego szerokość wynosi około 50 km, a po stronie południowej (słowackiej) Karpat poszerza się do około 120 km (Wierdak 1927).

Za przyczynę tej dysjunkcji uznać prawdopodobnie należy ciepłe, wysuszające masy powietrza, docierające z Niziny Węgierskiej przez przełęcz Dukielską (Mroczkiewicz, Trampler 1964). W górach, w reglu dolnym świerk występuje razem z jodłą i bukiem. Jednogatunkowe, rodzime dolnoreglowe świerczyny występują w Tatrach na morenach granitowych. Główną ostoją świerka rodzimego w górach są bory górnoreglowe. Otaczają one Tatry pasmem od 1200 (1250) m npm do 1550 (1650) m npm (Myczkowski, Feliksik i in. 1975, Myczkowski 1977). Na Babiej Górze pas boru świerkowego obejmuje strefę od 1150 do 1390 m npm (Celiński, Wojterski 1978).

Do innych beskidzkich górnoreglowych wysp leśnych, gdzie świerk zajmuje grzbiety i szczyty, należą m.in. Barania Góra i Skrzyczne, Pilsko z Romanką i Rysianką, Polica, Gorce i Radziejowa (Myczkowski 1977). W Sudetach piętro górnoreglowe (Piceetum hercynicum) rozciąga się w pasie wysokości od 1000 do 1250 (1350) m npm (Pawłowski 1972). Stosunkowo znaczny obszar występowania świerka w Europie zadecydował o wykształceniu licznych ras klimatycznych.

Niektóre ważniejsze klimatypy (rasy) świerka pospolitego (Picea abies (L.) Karst., P. excelsa Link.)

Klimatyp (rasa) Występowanie Charakterystyka
ŚWIERKI OBSZARU PÓŁNOCNEGO
Picea excelsa
'baltica'
Świerk bałtycki (rasa bałtycka)
Zajmuje najdalej na zachód wysuniętą część obszaru północnego zasięgu. Występuje w północno-wschodniej Polsce. Na zachodzie granicę stanowi obszar bez świerka, na południu dysjunkcja środkowopolska, a na wschodzie kontynentalne tereny zajęte przez klimatyp świerka rosyjskiego (od wschodniej granicy graba)Tworzy drzewostany mieszane z gatunkami liściastym, na zachodzie z bukiem (Mazury), a także z lipą, grabem i jesionem, zaś na glebach ubogich z sosną. Na tym terenie występuje praktycznie we wszystkich siedliskowych typach lasu (jako domieszka, gatunek panujący lub współpanujący) z wyjątkiem boru suchego. Osiąga znaczną wysokość — do 50 m. Świerk ten cechuje duży udział formy acuminata i chlorocarpa. Pochodzi z refugium1) środkowo-rosyjskiego. Ze wspomnianego refugium świerk wędrował (po epoce lodowcowej) drogą północną do Fennoskandii i Laponii, skąd przez północną Skandynawię dotarł do Szwecji. Z ostoi nadwołżańskich i uralskich dotarł też w okresie borealnym do północno-wschodniej części Polski.
ŚWIERKI OBSZARU GÓRSKIEGO
Picea excelsa
'corcontica'
Świerk karkonoski
(rasa karkonoska)
Występuje w Karkonoszach, Górach Izerskich i Orlickich na wysokości od 600-700 m do 1200-1250 (1350) m npm. Należy do świerka z obszaru hercyńskiego. Występuje jako domieszka w buczynach, a w reglu górnym tworzy lite drzewostany — Piceetum hercynicum. Naturalne drzewostany w wyniku eksploatacji zostały wyniszczone i zastąpione świerkami obcego pochodzenia, które ulegają masowym szkodom (np. Góry Izerskie). Z Karkonoszy świerk ten schodzi na niziny do linii opadów 600 mm rocznie. gdzie tworzy granicę zasięgu. Pochodzi z refugium położonego u podnóża Karpat i Alp Transylwańskich, skąd zaczął wędrować na zachód od późnego glacjału (Dryas) górskimi położeniami przez Beskidy (tu dotarł 8000 l.p.n.e.) ku Sudetom i Górom Kruszcowym (6500 l.p.n.e.) i stąd dalej do Harzu (4500 l.p.n.e.).
Picea excelsa
'silesiaca'
Świerk śląski
(rasa śląska)
Zasiedla Jesioniki oraz najwyższe położenia Gór Śnieżnych na wysokości od 1325 do 1375 m npm (Śnieżnik Kłodzki). Górną granicę tworzy tylko na Śnieżniku Kłodzkim (1425 m npm). Na północnych stokach sięga do równin i obejmuje swoim zasięgiem góry w okolicach Kłodzka, a najdalej na północ sięga do Gór Opawskich.Należy do świerka hercyńskiego. W warunkach naturalnych osiąga 38 m wysokości. Występuje głównie w formie płaskogałęźnej (ważne kryterium odróżniające go od świerków obcych pochodzeń.
Świerk karpacki (Karpaty Zachodnie)
Picea excelsa
'beschidiaca'
Świerk beskidzki
(rasa beskidzka)
Obejmuje obszar na zachodzie od Bramy Morawskiej na wschodzie po dysjunkcję środkowo-karpacką w Beskidzie Niskim. Na północy sięga do granicy swego zasięgu, a na południu obejmuje Beskidy Słowackie aż do Vlarskiego Przesmyku. Występuje od wysokości 400 do 600 m npm. Jednogatunkowe świerczyny od 1050 do 1300 (1400) m npm.Należy do świerka obszaru karpackiego, podobnie jak i świerk tatrzański. Świerczyny beskidzkie należą w Polsce, Czechach i Słowacji do najcenniejszych drzewostanów. Zostały one zubożone w wyniku wprowadzania świerków obcych pochodzeń. Główną ostoją rodzimego świerka karpackiego w Beskidach są przede wszystkim drzewostany górnoreglowe (np.: Babia Góra, Barania Góra, Skrzyczne, Pilsko, Romanka i Rysianka po Raczę, Polica, Gorce i Radziejowa). Świerk ten także w Beskidzie Średnim i Małym (szczyty i liczne grzbiety). W paśmie Pogórza Fliszowego występuje wyspowo. Rośnie też w Małych Pieninach i borach nowotarskich. Cenne ekotypy zachowały się w borach dolnoreglowych świerkowo-jodłowych na glebach ubogich, o kwaśnym odczynie i wilgotnych. Do najbardziej znanych należy tzw. świerk istebniański, rozpowszechniony w Beskidzie Śląskim i Żywieckim, którego drzewostany osiągają zasobność do 1400 m³/ha.
Picea excelsa
'tatrica'
Świerk tatrzański
(rasa tatrzańska)
Tatry — obszar występowania stanowi wyspę wśród świerków beskidzkich.Tworzy zespół Piceetum tatricum dochodząc do górnej granicy lasu. Piętro boru świerkowego rozciąga się od 1200 (1250) do 1550 (1650) m npm. Występuje też jako domieszka w buczynach, jedlinach, olszynkach i jaworzynach. Tworzy też lite dolnoreglowe, naturalne świerczyny na morenach granitowych. Również lite świerczyny przypotokowe przenikają także i do regla górnego. Szyszki występują głównie w dwóch formach: vulgaris i acuminata, wyjątkowo f. obovata. Tatrzańska ostoja świerczyn górskich jest po alpejskiej jedną z największych w Europie.
Świerk wschodnio-karpacki
Picea excelsa
'transsihanica'
Świerk wschodnio-karpacki
(rasa wschodnio-karpacka)
Obszar występowania obejmuje Karpaty Wschodnie i rumuńskie. W Polsce występuje w Bieszczadach (Tarnawa, Sianki, Smerek). Zwarty zasięg świerka zaczyna się od Rusi Zakarpackiej i ciągnie w kierunku południowym.Świerk ten pod względem rangi odpowiada świerkowi hercyńskiemu i karpackiemu. Świerk wschodnio-karpacki różni się od świerka tatrzańskiego szybszym wzrostem, jednakże wcześniej od niego ustaje w przyroście. Przeważa forma szyszek acuminata. Odznacza się: szarą korowiną zbliżoną do jodły, pełną, dorodną strzałą, cennym drewnem i wybitną długowiecznością. Dorasta do 50 m wysokości, osiągając pierśnice 100-150 cm w wieku 400-500 lat. Z Karpat rumuńskich pochodzi cenne drewno rezonansowe.

Świerk pospolity

Klimat

Świerk może egzystować na obszarach, na których okres wegetacji trwa przynajmniej 60 dni, a okres spoczynku zimowego odznacza się ujemnymi temperaturami powietrza w ciągu minimum 120 dni (Rubner 1960). Za słusznością przytoczonych danych przemawia zasięg naturalny świerka, który nie obejmuje obszarów pozostających pod wpływem łagodniejszego klimatu oceanicznego lub śródziemnomorskiego, natomiast poza dysjunkcją na terenie Polski wysuwa się daleko na wschód i dociera aż po północną granicę lasotundry. Świerkowi odpowiada zatem klimat chłodny, ale jeszcze dostatecznie wilgotny, lub nawet klimat bardziej ostry, kontynentalny, ale odznaczający się taką obfitością opadów śnieżnych, iż są one wystarczająco zasobnym źródłem wilgoci w ciągu całego okresu wegetacyjnego (Obmiński 1977). Przywiązanie świerka do obszarów trwalszego zalegania pokrywy śnieżnej w Polsce jest oczywiste. Cały obszar pasa bezświerkowego charakteryzuje np. słaba i nietrwała pokrywa śnieżna (Myczkowski 1977). Należy podkreślić, że omawiany gatunek drzewa w Europie, poza jedną wielką ostoją północno-wschodnią o charakterze nizinnym, jest drzewem górskim. W Europie środkowej świerk obejmuje swoim zasięgiem wszystkie górskie i wysokogórskie lasy.

Światło

Pod względem wymagań świetlnych wykazuje szeroką amplitudę. Zachowuje się jak gatunek cienioznośny w warunkach łagodniejszych (ale nie optymalnych) i na żyznych glebach, bądź staje się bardziej światłożądny przy niższych temperaturach i gorszych warunkach troficznych (wysokie położenie górskie i północna granica występowania). Z wiekiem zapotrzebowanie na światło zwiększa się (Materiały ETH, Schmidt-Vogt 1977). W warunkach optymalnych uważany jest za gatunek cienioznośny (półcienisty). W młodości znosi ocienienie do kilkunastu lat, na nizinach i w reglu dolnym nieznacznie tylko pod tym względem ustępuje jodle. Najlepiej jednak przyrasta przy pełnym dostępie światła.

Badania w komorach klimatyzacyjnych pozwoliły stwierdzić, że większą wrażliwość na ocienienie wykazują polskie pochodzenia z terenów górskich, natomiast z niziny nadbałtyckiej są bardziej cienioznośne (Schmidt Vogt 1977). Badania dendroklimatologiczne przeprowadzone w Tatrach (Feliksik 1972) wykazały m.in., że krzywe przebiegu szerokości słojów rocznych cechowała wysoka zgodność z sumą godzin usłonecznienia w ciągu czerwca, lipca i sierpnia.

Temperatura

Dla prawidłowego wzrostu świerka wystarcza mała ilość ciepła i stosunkowo krótki okres wegetacyjny (porównaj warunki klimatyczne). Wykazuje on dużą odporność na mrozy zimowe i ma niskie wymagania dotyczące ciepła w ciągu lata. Świerk w naszym klimacie źle znosi jednak, na powierzchni odsłoniętej, późne przymrozki wiosenne. Stwierdzono, że przy stopniowym spadku temperatur w zimie (hartowanie się) lepiej toleruje niższe temperatury niż przy spadkach gwałtownych (Obmiński 1977). Wskazują na to poniższe dane:

Miesiące Temperatury krytyczne (w °C)
przy stopniowym ochładzaniu się powietrzaprzy gwałtownym spadku temperatury
grudzień-marzec 26 do 35 19 do 25,5
kwiecień 22 do 24 11 do 18,5
maj-czerwiec 5 do 7 5 do 7,5

Warunki termiczne wywierają, podobnie jak i usłonecznienie, zdecydowany wpływ na szerokość słojów rocznych. We wspomnianych wyżej badaniach dendroklimatologicznych wykazano wysoką zgodność krzywej przyrostów ze średnią maksymalną i średnią dobową temperaturą powietrza z czerwca, lipca i sierpnia.

Wilgotność

Świerk wymaga w ciągu całego życia odpowiedniej wilgotności zarówno powietrza, jak i gleby. Wzrasta on także na obszarach o niższych opadach (np. w Puszczy Białowieskiej, przy opadach rocznych wynoszących 585 mm, na glebie glejowej osiąga 50 m wysokości), wybiera jednak wtedy lokalne obniżenia terenu, miejsca przy ciekach wodnych, ekspozycje północne, a więc te warunki, które zapewniają mu potrzebną wilgotność. Przytoczony przykład wskazuje, co potwierdzają niektórzy ekolodzy, że świerk jest mniej wrażliwy na susze atmosferyczne niż na susze glebowe (Obmiński 1977).

Świerki są wrażliwe na letnie susze (powstają na pniach pęknięcia spowodowane suszą i usychają wierzchołki drzew). Pod względem omawianej cechy jest bardziej wymagający niż sosna (Materiały ETH). Biorąc pod uwagę duży obszar występowania świerka należy przypuszczać, że w obrębie gatunku mogą istnieć proweniencje względnie odporne na susze. Cieslar, Rohmeder i inni (Obmiński 1977) wysuwali hipotezę, według której świerki pochodzące z obszarów stosunkowo ubogich w opady mają być bardziej odporne na susze. Cieslar stwierdził także, że świerk pochodzenia nizinnego lepiej znosi okresy suszy niż świerk z gór lub z północnego obszaru występowania, chociaż stosunkowo wysoką odporność na susze wykazują pochodzenia szwedzkie (np. Unnaryd) (Schmidt Vogt 1977). Opady wywierają również znaczny wpływ na przyrost grubości. W warunkach regla górnego (Tatry) stwierdzono ujemną zależność przyrostów szerokości słojów od opadów w miesiącach V-VII (Feliksik 1977).

Gleba

Świerk pospolity

Wymagania glebowe świerka są umiarkowane pod warunkiem, że wilgotność gleby jest dostatecznie wysoka. Optymalne warunki rozwoju osiąga na glebach świeżych, powstałych z glin spiaszczonych, głębokich, średnio zasobnych, niezbyt kwaśnych z przeciętnie głębokim poziomem ruchomej wody gruntowej. Na zwięzłym, źle przewietrzonym podłożu ukorzenia się szczególnie płytko, zachodzi tu więc niebezpieczeństwo wywalania drzew przez wiatr lub okiść (Materiały ETH). Na bogatych siedliskach nie wykorzystuje zasobności gleby, ulega przy tym presji konkurencyjnej ze strony gatunków, które znajdują w tych warunkach optimum rozwoju. Zapotrzebowanie świerka na składniki mineralne jest stosunkowo skromne, średnio zasobne gleby zaspokajają je na ogół w pełni.

Zaopatrzenie w potas jest przeważnie na wszystkich glebach całkowicie wystarczające. Na utworach kwarcytowych, kwarcytowo-porfirowych i kredowych należy liczyć się z niedoborem potasu. W drzewostanach świerkowych występuje częściej niedobór azotu. Świerk może rosnąć na glebach o bardzo szerokiej skali zmienności pH, 3,4-6,7. Najlepszy wzrost osiąga przy pH 5,3-6,0. Na niezbyt zasobnych glebach, np. boru świeżego, świerk utrzymuje się w dolnym piętrze. Nie odpowiadają mu także gleby podmokłe, charakteryzujące się słabą przewiewnością (Obmiński 1977).

Siedliskowe typy lasu

Dla świerka, podobnie jak i jodły, spełniony musi być szereg warunków klimatycznych i mikroklimatycznych, z których decydującym czynnikiem jest wilgotność powietrza. Ten wysokoprodukcyjny gatunek jest bardzo ważnym komponentem wielu siedliskowych typów lasu na niżu, wyżynach oraz w górach. W tym pierwszym przypadku świerk może być gatunkiem głównym na siedliskach: boru wilgotnego (Krainy: I, II, III i V), boru mieszanego wilgotnego (I, II, III, V i VI), boru mieszanego bagiennego (I, II, V i VI), rzadziej natomiast rolę tę pełni na siedliskach: boru mieszanego świeżego (II i V), lasu mieszanego wilgotnego (I, II i V), lasu mieszanego świeżego (II i V) i lasu świeżego (II) (Zasady hodowli lasu).

Na wymienionych siedliskach borów i borów mieszanych świerk może tworzyć drzewostany, w których panuje lub współpanuje przede wszystkim ze sosną lub wyjątkowo ze sosną i dębem bezszypułkowym (bór mieszany świeży — Puszcza Białowieska). Na siedlisku lasu świeżego mogą to być drzewostany z sosną, dębem szypułkowym i grabem oraz domieszką klonu, lipy i innych gatunków. Przeprowadzone ostatnio badania Żybury(1990) wykazały, że świerk może być gatunkiem panującym praktycznie na wszystkich siedliskach z wyjątkiem boru suchego i olsów. W reglu górnym Karpat i Sudetów, na siedliskach boru wysokogórskiego i górskiego świerk tworzy jednogatunkowe drzewostany pochodzenia naturalnego, z domieszką modrzewia, jawora, a w Tatrach limby. W reglu dolnym na siedlisku boru mieszanego górskiego (spotykanego też w Krainie Śląskiej) świerk tworzy często jednogatunkowe drzewostany, lub też z udziałem sosny i domieszką jodły, buka, jawora oraz innych gatunków. Na siedliskach lasu górskiego i mieszanego górskiego świerk może pełnić rolę gatunku głównego z bukiem lub z jodłą. Świerk stanowi często cenną domieszkę produkcyjną na siedliskach borów sosnowych, a także lasów i lasów mieszanych (Trampler i in. 1990).

Zagrożenia abiotyczne

Spośród czynników abiotycznych niebezpieczeństwo dla świerka mogą stanowić: wiatr, śnieg, upały, susze i przymrozki.

Wiatr

Największe szkody w formie wiatrowałów powstają w świerczynach, gdy świerk ukorzenia się w wierzchniej warstwie gleby, głównie zaś w poziomie surowej próchnicy, wytwarzając talerzowy, płytki system korzeniowy. Ma to miejsce głównie na ciężkich i średnich glinach, a także iłach, gdzie wzmocnienie systemu korzeniowego opiera się na powstawaniu niezbyt głęboko w glebę wrastających, pionowych odgałęzień — „pogłębiaczy”, odchodzących niekiedy od poziomych grubych korzeni. Zagrożone są głównie jednogatunkowe świerczyny, szczególnie gdy zostaną przerzedzone, a siła wiatru przekroczy 7-8° w skali Beauforta. Należy jednak pamiętać, iż świerk może ukorzeniać się także bardzo głęboko (np. na piaskach gliniastych i glebach szkieletowych (Obmiński 1977, Jaworski 1988).

Śnieg

Podatność na szkody zależy, według niektórych autorów (Sylven 1909, Chodzicki 1966) od typu ugałęzienia. Na ogół podatniejsze na okiść i sadź są świerki grzebieniaste, które dominują w niższych położeniach, a zwłaszcza w dolinach. Do bardziej odpornych należą świerki płasko ugałęzione, przeważające w wyższych położeniach górskich.

Upały, susze

Na zwięzłych glebach świerk jest wrażliwy na susze. Młode świerki, szczególnie na podłożu wapiennym, są bardzo zagrożone. Wysokie temperatury mogą powodować pęknięcia strzały.

Przymrozki

Jest on wrażliwy na wiosenne, spóźnione przymrozki, jednak, jak to twierdzi Myczkowski (1977), pojawy te związane są albo z siedliskami subalpejskimi, albo z inną wyżynno-niżową granicą rozsiedlenia świerka. Szkody te mają miejsce jednak wyłącznie na glebach lekkich, piaszczystych, o zmiennych amplitudach termicznych oraz wilgotnościowych.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe

Świerk należy do gatunków wrażliwych na ozon, i bardzo wrażliwych na dwutlenek siarki i fluorowodór (Akkermann 1987). Według Kluczyńskiego (1976) jest on gatunkiem średnio odpornym na związki fluoru. Gatunek ten jest średnio wrażliwy na oddziaływanie tlenków azotu. Greszta (1983 a i b) uznaje świerk obok modrzewia i sosny za mniej wrażliwy gatunek na pyły ołowiowo-miedziowe i stosunkowo mało odporny na pyły kadmowo—ołowiowo—cynkowe wprowadzone do gleby. W badaniach przeprowadzonych przez Greszta, mniejsze przyrosty wysokości niż świerk z gatunków iglastych wykazała tylko jodła. Świerk cechował się ponadto najmniejszą przeżywalnością. Jest on też bardzo wrażliwy na zawartość soli (NaCl) w glebie. Na terenach oddziaływania przemysłu należy go wprowadzać wyjątkowo do strefy słabych lub średnich zagrożeń, ulega bowiem uszkodzeniom jako gatunek nieodporny (Greszta 1987). Warto również zwrócić uwagę na korelację odporności świerka na imisje i susze; badania obu rodzajów odporności wykazały pozytywną korelację. Klony świerka, mało wrażliwe na imisje przemysłowe, są względnie odporne na susze. Tracą one później igły w trakcie więdnięcia i lepiej wytrzymują okresy suszy niż świerk nieodporny na zanieczyszczenia powietrza (Klein 1980). Ozon powoduje m.in. spadek biomasy drobnych korzeni (Veiss, Ageger 1986).

Zamieranie

Objawy obumierania świerka obserwowane od 1980 roku są podobne do objawów obumierania sosny. Główny rodzaj uszkodzeń to chloroza igliwia, narastająca wraz z wysokością nad poziom morza, lecz także pojawiająca się na nizinach i w niższych partiach gór. Zaobserwowano ją też w drzewostanach świerkowych oddalonych od centrów przemysłowych, gdzie zawartość siarki była mniejsza w igliwiu żółtym niż zielonym. Występowanie chlorozy tłumaczy się wypłukiwaniem substancji pokarmowych, a to głównie: Mg, Ca, Zn, K i Mn. Przypuszcza się także, że przyczyną chlorozy jest ozon i kwaśne opady. Ozon bezpośrednio oddziałuje na metabolizm energetyczny drzew (osłabia ich błony komórkowe), natomiast kwaśne deszcze i mgła sprzyjają wypłukiwaniu podstawowych substancji pokarmowych (Czereyski 1988, Laskowski 1989).

Wzrost i produkcyjność

Świerk w pierwszych latach życia rośnie stosunkowo wolno. W wieku 5 lat osiąga przeciętnie wysokość około 35-40 cm. W następnym 5-leciu przyspiesza znacznie przyrost wysokości, dorastając w wieku 10 lat do 140-180 cm (Dengler 1944, Pogrebnjak 1968). Według Būhlera (1918) świerk w wieku 11 lat dorasta do 110 cm. Szymański (1982) stwierdził, że w warunkach boru mieszanego świeżego omawiany gatunek osiągnął w wieku 10 lat około 100 cm.

W pierwszym dziesięcioleciu świerk rośnie wolniej niż buk (Dengler 1944). Okres pełni wzrostu na wysokość trwa od 8 do 32 roku życia, z kulminacją w wieku około 23 lat (Assmann 1968). Tempo wzrostu uzależnione jest w decydującej mierze od pochodzenia. I tak np. w warunkach krynickich (doświadczenia IUFRO 64/68) najlepiej przyrastającym pochodzeniem z Polski w wieku 15 lat był świerk z Ujsołów (średnia wysokość większa o +2,90 odchylenia standardowego od średniej wysokości świerków polskich pochodzeń), a następnie: Radomia (+2,64), Kumiałek (+2,58), Olecka (+2,35), Bystrej (+2,33) i Istebnej (+2,17). Do najsłabiej rosnących należał m.in. świerk ze Stronią Śląskiego (-2,90) i Zakopanego (-1,05) (Bałut 1984). Świerk, mimo że początkowo do około 35 roku ustępuje sośnie i modrzewiowi pod względem zasobności, w wieku 100 lat znacznie oba gatunki przewyższa.

Możliwości produkcyjne świerka w wieku 100 lat (według Schwappacha) przedstawia poniższe zestawienie (Szymkiewicz 1971):

Bonitacja Wysokość Liczba drzew w drzewostanie głównym Miąższość grubizny drzewostanu głównego Sumaryczna produkcja grubizny i drobnicy Bieżący przyrost roczny grubizny
(m) szt./ha m³/ha (m³/ha) (m³/ha)
I 33,3 396 734 1596 12,8
III 25,0 638 480 1019 8,9
V 17,2 1144 245 578 5,2

W Polsce bardzo wysoką zasobnością odznacza się świerk istebniański, który w wieku 113 lat osiągnął 1042 m³/ha (Rieger 1968). Badania Żybury (1990) wykazały, że największa przeciętna zasobność litych świerczyn IV klasy wieku na terenach nizinnych waha się od 238 m³/ha (Bśw) do 402 m³/ha (LMśw). Na terenach wyżynnych przeciętna zasobność wynosi 375 m³/ha (od 348 m³/ha w BMwyż do 396 m³/ha w Lwyż). W górach zasobność drzewostanów świerkowych osiąga wartości od 247 m³/ha (BMG) do 435 m³/ha (LMG).

Przeprowadzona przez Żyburę (1990) analiza niektórych cech drzewostanów świerkowych w naturalnym zasięgu i poza jego granicami wykazała, że w miarę oddalania się w kierunku zachodnim od północno-wschodniego zasięgu drzewostanów, stwierdza się lepszy wzrost. Potwierdza to słuszność rozszerzenia uprawy świerka na obszar poza granicami naturalnego zasięgu tego gatunku, zwłaszcza na teren Krain Bałtyckiej i Wielkopolsko-Pomorskiej. Domieszka świerka w drzewostanach na żyźniejszych siedliskach wpływa na zwiększenie zasobności drzewostanów (Żybura 1990). W wysokich położeniach górskich — mimo wolniejszego wzrostu w młodości — osiąga on w wieku 150 lat maksymalnie 40 m wysokości oraz 1287 m³/ha zasobności. W położeniach subalpejskich i w górskich lasach wielogatunkowych dożywa wieku 200-400 (600) lat (Mayer 1977). W Tatrach pojedyncze okazy liczą 500 lat (Myczkowski i in. 1975).


Źródło: Jaworski A. „Charakterystyka hodowlana drzew leśnych” Kraków 1995

1) Refugia świerka podczas ostatniego zlodowacenia (bałtyckiego, czyli Wisły) okresu lodowcowego położone były zasadniczo na 4 obszarach:
1. W środkowej Rosji między północnymi wokółarktycznymi zimnymi stepami i przylegającymi do nich od południa stepami lessowymi.
2. U podnóża Karpat i Alp Transylwańskich (południowa część Karpat w Rumunii.
3. W obrębie Gór Dynarskich z wybiegami aż do wschodniego brzegu Alp.
4. Na Półwyspie Apenińskim.
s/swierk-pospolity-charakterystyka-hodowlana.txt · ostatnio zmienione: 2013/09/15 12:41 (edycja zewnętrzna)