Osutka wiosenna sosny

Sprawcy: Lophodermium seditiosum Minter, Staley et Millar, Lophodermium pinastri (Schrad.) Chev.

Jest to choroba o dużym znaczeniu gospodarczym, znana od ponad 100 lat, występująca epidemicznie tylko na sośnie zwyczajnej, porażająca igły drzew wszystkich klas wieku. Znacznie mniejsze znaczenie ma jej występowanie na sośnie czarnej, jeszcze mniejsze na sośnie Banksa, limbie i innych iglastych. Z uwagi na wiek najgroźniejsza jest dla sosen 1 — 5-letnich, a więc w szkółkach i młodych uprawach. Zasięgiem swoim obejmuje Europę, Amerykę Północną i prawdopodobnie znaczną część Azji, a nawet Nową Zelandię. Wspomniane duże znaczenie gospodarcze jednak osiąga tylko w niżowych częściach Europy, głównie w Polsce, Niemczech, Rosji, na Litwie, na Białorusi i Ukrainie oraz na Węgrzech.

Objawy

Lophodermium seditiosum

Na zakażonych igłach (infekcja zachodzi w okresie od końca wiosny do października) pojawiają się najpierw małe, żółtawe, ostro zarysowane plamki. Często, ale nie zawsze, wskazują one miejsca, w których nastąpiło zakażenie igieł, i wtedy słusznie można je nazwać plamkami infekcyjnymi. Atakowane są głównie igły pędów tegorocznych (inaczej: majowych). Już we wrześniu mogą wystąpić (jeżeli sprawcą choroby jest grzyb Lophodermium pinastri obejmujące cały obwód zakażonych igieł żółtawe kreski, które później, na zamarłych już igłach, czernieją. Również od września mogą się już zacząć pojawiać przebarwienia całych igieł od żółtobrunatnego do brązowego z czerwonymi odcieniami. Przebarwienia te w ciągu jesieni i zimy nasilają się osiągając największą intensywność na początku następnej wiosny. W tym czasie pojawiają się na powierzchni igieł małe czarne punkty — piknidia. W większej liczbie ukazują się one raczej na igłach pojedynczych, tzn. na igłach jednorocznych siewek. W warunkach sprzyjających chorobie piknidia mogą się jednak pojawiać już w jesieni. W kwietniu i maju następnego roku opada większość porażonych igieł podwójnych, a więc występujących na sosnach dwuletnich i starszych, a reszta — w ciągu lata. Inaczej zachowują się porażone igły na siewkach jednorocznych. Po zamarciu nie opadają na wiosnę, ani niekiedy i w lecie, lecz tylko ulegają zniekształceniu, tzn. wyginają się w różnych kierunkach, co czyni siewkę „nastroszoną”, po czym się wykruszają. Po opadnięciu igieł podwójnych na ziemię (a na jednorocznych siewkach na pozostających na nich porażonych igłach) ukazują się na ich powierzchni nieco uwypuklone, czarne, owalne plamki długości około 1 mm.

Po utracie igieł siewki z reguły wytwarzają igły zastępcze. W wyjątkowych wypadkach, mianowicie gdy grzybnia patogena wnika z igieł do pędu, siewka zamiera. Z reguły siewki zamierają dopiero po drugim lub następnych porażeniach, jeżeli zakażenia zachodzą corocznie. Jednakże każde porażenie powoduje duże straty przyrostowe, a tym samym także fizjologiczne osłabienie siewek. Jedynie w warunkach suszy można, jak się zdaje, utratę pewnej części igieł traktować jako zjawisko korzystne dla tych siewek. Zaleski i Łukomski (1966) stwierdzili co prawda doświadczalnie, że silnie porażone dwuletnie siewki miały przeciętną wysokość 14 cm, gdy tymczasem w tych samych warunkach rosnące zdrowe dwulatki osiągnęły 30 cm, a Łukomski, Orłoś i Brennejzen (1954) doszli do przekonania, że siewki mające więcej niż 25% chorych igieł stanowią materiał sadzonkowy bardzo niskiej jakości.

Sprawcy

Do niedawna przyjmowano, że jedyną przyczyną omawianego typu osutki sosny jest grzyb Lophodermium pinastri (Schrad.) Chev. W latach 70-tych prace wielu autorów, w tym także polskich (Kowalski i Budnik 1976) wykazały, że wśród grzybów znajdowanych dotychczas na igłach sosny zwyczajnej i określanych jako L. pinastri, można wyróżnić 5 następujących gatunków: L. pinastri, L. seditiosum, L. conigenum (Brunaud) Hilitz, L. pini excelsae Ahmad i L. staleyi Minter.

Lophodermium seditiosum W Polsce znaleziono na igłach sosny zwyczajnej dotychczas tylko dwa z nich: L. pinastri i L. seditiosum, przy czym drugi ma porażać przede wszystkim najmłodsze sosny (szkółki leśne, młode uprawy), pierwszy zaś raczej starsze, a więc ponad 5-letnie (starsze uprawy, młodniki, starsze drzewostany). Grzyby te, zwłaszcza L. seditiosum, zagrażają tylko tegorocznym igłom sosny. Piknidia Lophodermium pinastri (Ascomycotina, Phacidiales) mają wymiary 250—400 x 200 μm i zawierają cylindryczne, bezbarwne, jednokomórkowe konidia o wymiarach 5—7 x 1,2 μm, które nie są jednak zdolne do przeniesienia choroby z igły na igłę w ramach jednego osobnika, gdy igły te jeszcze nie opadły. Miseczki L. pinastri — powstające dopiero po opadnięciu igieł na ziemię (u sosen starszych niż 1 rok) — są eliptyczne, czarne, długości 0,5—1,5 mm i lekko wypukłe. Na górnej stronie miseczki jest szpara ujściowa mająca zdolność otwierania i zamykania się, zależnie od stopnia wilgotności otoczenia. Wargi szpary są czerwone lub ciemnoszare. Miseczki tworzą się pojedynczo, na podkładce grzybniowej, która zrazu rozwija się tuż pod kutykulą (naskórkiem), a później wnika do komórek skórki. Jedynie szpara ujściowa miseczki i nieco przylegającej do niej powierzchni owocnika nie są pod skórką igły. Wewnątrz miseczki, na jej dnie, występuje gęsta warstwa worków przemieszanych z parafizami. Worki mierzą 90—150 x 10—12,5 μm. Zarodniki workowe, nitkowate, otoczone warstwą lepkiego śluzu, mierzą 75—90 x 1,5—2 μm.

Grzyb Lophodermium seditiosum (Ascomycotina, Phacidiales) różni się od poprzedniego następującymi cechami: piknidia umiejscowione pod skórką igły mierzą 250—450 x 250 μm, a konidia mają wymiary 6,2—7,5 (do 10,0) x 1,2 μm. Miseczki mają długość 0,7—1,0 mm, a wargi szpary ujściowej są szare do zielonkawych. Na dnie miseczki, w odróżnieniu od L. pinastri, brak komórek skórki igły, gdyż owocnik wytwarza się całkowicie pod skórką. Worki są cylindryczne (u L. pinastri nieco maczugowate) o wymiarach 120—225 x 12,5— —15 μm, zarodniki workowe mierzą 90—110 x 2,5—3,1 μm, a w okresie masowego wyrzutu (od września do listopada) wykazują wysoką zdolność do kiełkowania. Poza tym na igłach porażonych przez L. seditiosum nie występują poprzeczne kreski obejmujące ich obwód. Tu warto zwrócić uwagę, że dość często można spotkać martwe igły sosny z poprzecznymi czarnymi kreskami, ale bez owocników (miseczek), co przeważnie oznacza zasiedlenie ich przez saprofityczny grzyb Desmazierella acicola Lib.

Po dojrzeniu owocników następuje wyrzut zarodników workowych, którego nasilenie zależy od liczby dojrzałych miseczek i od względnej wilgotności powietrza umożliwiającej tworzenie się kropel wody. Tylko w obecności kroplistej wody miseczki się otwierają i dochodzi do wyrzutu (wysiewu) askospor roznoszonych z kolei przez prądy powietrzne. Gdy wilgotność powietrza się obniża, miseczki się zamykają i wyrzut zarodników ustaje. W Polsce są one wysiewane przez cały sezon wegetacyjny, ale dynamika tego zjawiska jest silnie zróżnicowana zarówno w poszczególnych latach jak i w różnych miejscach lasu. Na ogół występują w naszych warunkach klimatycznych dwa szczyty wyrzutu zarodników, jeden w maju/czerwcu, a drugi w jesieni, od września (a nawet sierpnia) do listopada (Kozłowska 1968, Chwaliński 1969). Ważne jest, że zdolność askospor do kiełkowania, a tym samym do zakażania igieł jest na wiosnę niższa niż później. Zakażenie igieł odbywa się przez szparki oddechowe. Okres inkubacji trwa około pół roku. Piknidia na igłach mogą się pojawiać najwcześniej po czterdziestu kilku dniach od chwili zakażenia (gdy temperatura utrzymuje się w tym okresie na poziomie co najmniej 17°C).

Warunki sprzyjające

Chorobie sprzyja najpierw wyższa (stosunkowo) dziedziczna podatność ras sosny. Za najpodatniejsze uchodzą rasy sosny z niektórych południowych regionów Europy, jak np. Owernii (Francja), Tyrolu (Austria) czy Węgier, za mniej podatne proweniencje środkowoeuropejskie, a za najmniej podatne te z krajów północnoeuropejskich. Ontogenetycznie patrząc podatność sosny zmniejsza się wraz z jej wiekiem (im młodsza, tym podatniejsza). Ogromnie sprzyjająco wpływa na chorobę wysoka wilgotność powietrza. Ogólnie można powiedzieć, że osutce sosny sprzyja wilgotna wiosna i lato oraz łagodna jesień i zima. Późnowiosenna i letnia wilgotność bowiem uruchamia dużą część rezerw zarazkowego materiału, a łagodna jesień i zima przyspieszają proces inkubacji. Ograniczająco natomiast na zagrożenie infekcyjne wpływa krótkotrwale wilgotna wiosna, a przede wszystkim suche i gorące lato oraz mroźna, poprzedzona wczesnymi przymrozkami zima. Osutce mogą zatem też sprzyjać konfiguracje terenowe ułatwiające tworzenie się sytuacji zmrozowiskowych (czemu sprzyja m.in. gospodarka zrębowa). Wreszcie sprzyjać chorobie może także przykrywanie siewów chrustem sosnowym.

Ochrona

Ochrona przed wiosenną osutką sosny jest sprawą trudną, nie do końca zadowalająco rozwiązaną. Praktykuje się ją tylko w szkółkach leśnych i w najmłodszych uprawach. Z punktu widzenia profilaktyki dyspozycyjnej i infekcyjnej nasuwają się następujące zalecenia:

  1. Szkółki sosnowe należy lokować w miejscach możliwie mało zagrożonych przez materiał zarazkowy z otaczających je porażonych upraw i młodników sosnowych. W tym celu szkółki powinny być oddalone od tych ostatnich o około 50 m.
  2. Idąc za radą Orłosia i Brennejzena (1957), należy na powierzchnie upraw wysadzać tylko sadzonki dobrze ukształtowane, przesortowane, zupełnie zdrowe lub co najwyżej tylko nieznacznie porażone osutką.
  3. Wysadzanie wśród odpowiednio luźno wprowadzonej sosny innych gatunków drzew (szczególnie liściastych).
  4. Uprawianie odporniejszych ras sosny zwyczajnej, co oczywiście byłoby najbardziej godne zalecenia. Na razie jednak takich ras w Polsce nie znaleziono ani nie wyhodowano.

Z punktu widzenia potrzebnej skuteczności ochrony przed wiosenną osutką sosny nie da się jeszcze obecnie uniknąć ochrony chemicznej, która zresztą w lwiej części ma też charakter profilaktyczny, mianowicie profilaktyki infekcyjnej, i tylko w znacznie mniejszej — charakter zabiegów leczących (terapia). Chodzi tu głównie o opryskiwania siewek w szkółkach i 1 — 3-letnich uprawach sosnowych preparatami chemicznymi. Niekiedy jeszcze używa się do tego od dawna już znanych preparatów, jak 1 % ciecz bordoska (tylko w uprawach, gdyż nie ma ona zdolności przyczepiania się do powierzchni pojedynczych igieł siewek tegorocznych), czy 2% ciecz kalifornijska — zarówno na tegoroczne siewki w szkółkach jak i na starsze w uprawach. Obecnie używa się do ochrony przed osutką bardziej nowoczesnych preparatów, jakimi są dwutiokarbaminiany, jak np. Ferbam, Maneb, a przede wszystkim Zineb. Są one znacznie bardziej grzybobójcze niż ciecz bordoska, a przy tym mniej niebezpieczne dla opryskiwanych roślin (a także ludzi i zwierząt), a ponadto znacznie wygodniejsze w użyciu. Najczęściej stosuje się Zineb, znacznie przyczepniejszy niż Maneb,a zwłaszcza Ferbam. W zagrożonych szkółkach należy przeprowadzać opryskiwania 0,4% Cynkotoxem (=Zinebem), mieszaniną Cynkotoxu i Manebu (w stosunku 2:3) lub 2% zawiesiną siarki koloidalnej albo 2% cieczą kalifornijską — pierwszy raz około 15 czerwca lub nieco wcześniej, trzy (a co najmniej 2} następne zabiegi w odstępach 2-tygodniowych (gdy sosny rosną szybko) albo 3-tygodniowych (gdy wzrost sosen jest powolniejszy). Opryskiwania powinny być wykonywane w czasie bezdeszczowej pogody, o ile możności bezwietrznej. Zużycie cieczy na opryskanie 1 ha uprawy wynosi 2000—4000 l (zależnie od wieku i zagęszczenia drzew), a na 1 ar powierzchni produkcyjnej szkółki 25-40 l.


Źródło: Karol Mańka i Małgorzata Mańka „Choroby drzew i krzewów leśnych” Warszawa 1993

o/osutka-wiosenna-sosny.txt · ostatnio zmienione: 2013/09/15 12:40 (edycja zewnętrzna)