Olsza czarna - nasiona

Olsza czarna Alnus glutinosa

Dojrzewanie owocostanów (szyszeczek)

Nasiona formują się parami na łuskach kwiatostanów żeńskich. Rozwój zarodków i całych nasion raz zapoczątkowany przebiega bardzo szybko i z początkiem jesieni nasiona są już w pełni dojrzałe i gotowe do kiełkowania. W Polsce szyszeczki dojrzewają we wrześniu-październiku; w okresie tym rozwój nasion jest już zakończony. Łuski kwiatostanów żeńskich wtedy drewnieją, a zdrewniałe szyszeczki nie rozpadają się, lecz pozostają długo na gałązkach. Szyszeczki otwierają się dopiero po pierwszych silniejszych mrozach i aż do wczesnej wiosny uwalniają czerwonawobrązowe, wąsko oskrzydlone orzeszki zwane nasionami. Orzeszki te są jednonasiennymi owocami; nasiona są bezbielmowe.

Obradzanie nasion

Drzewa rosnące w zwartych drzewostanach zaczynają obradzać nasiona w wieku około 30 lat. Drzewa odosobnione i dobrze naświetlone obradzają nasiona już w wieku 20 lat, a niekiedy jeszcze wcześniej. Drzewa mogą obradzać nasiona corocznie, lecz lata większego urodzaju przypadają raz na 2 - 3 lata. Produkcja nasion jest silnie uzależniona od warunków klimatycznych w okresie wiosennego kwitnienia, nie mniejszy wpływ wywierają też warunki lata roku poprzedniego, gdyż wtedy powstają zawiązki kwiatowe. Jest to przyczyną dużej zmienności jakości nasion, produkowanych w kolejnych latach. Wilgotność dojrzałych orzeszków maleje stopniowo, a w okresie rozchylania się łusek szyszeczek spada do poziomu 8-9%. Zdolność nasion olszy czarnej do kiełkowania waha się około 40%, często jednak jest jeszcze niższa, ze względu na obecność w plonie okruchów zdrewniałych łusek szyszeczek i znacznie większych i cięższych orzeszków, opanowanych przez grzyby.

Orzeszki są przenoszone przez wiatr na odległość 30 - 60 m od drzewa macierzystego, istotną rolę odgrywa również ich transport przez wodę. Korkowe skrzydełka umożliwiają utrzymywanie się orzeszków na powierzchni wody, a zdolność kiełkowania nasion olszy czarnej nie maleje nawet po 12 miesiącach pływania na wodzie.

Alnus glutinosa. Cechy charakterystyczne orzeszków i szyszeczek

Masa 1000 orzeszków 0,7-1,5 g
Liczba orzeszków czystych w 1 kg
(Polska)
(Dania)
500000 szt.
780000 szt.
Masa orzeszków czystych w 1 hl szyszeczek 1,5 kg
Masa 1 hl szyszeczek (Polska) 30 kg
Masa orzeszków w 100 kg szyszeczek (Polska) 5 kg
Masa orzeszków w 100 kg szyszeczek z plantacji nasiennej (Niemcy) 9-19 kg

Odnowienie naturalne olszy czarnej przebiega pomyślnie, gdy nasiona (orzeszki) padają na glebę mineralną lub próchniczną, wolną od konkurencyjnej roślinności lub chwastów, wystarczająco wilgotną i dobrze naświetloną. Efektywność takiego odnowienia można podwyższyć, skaryfikując powierzchnię gleby i polepszając warunki świetlne.

Zbiór, transport i wyłuszczanie szyszeczek

Szyszeczki dojrzewające w Polsce we wrześniu - październiku zrywa się z drzew stojących lub niedawno ściętych w listopadzie lub grudniu. W tym okresie łuski szyszeczek najwcześniej się otwierających zaczynają się rozsuwać. Uzyskanie 1 kg orzeszków wymaga zebrania 15-20 kg szyszeczek. W roku dobrego urodzaju zbieracz może w ciągu dniówki zebrać około 6 kg szyszeczek.

Transport szyszeczek powinien przebiegać szybko, ze względu na wysoki początkowo poziom ich wilgotności. Świeżo zebrane szyszeczki rozkłada się do podsuszenia na półkach lub podłodze w dobrze wentylowanym pomieszczeniu, gdzie w temperaturze otoczenia otwierają się w ciągu kilku tygodni. Rozchylanie się łusek można przyspieszyć umieszczając szyszeczki w wyłuszczarni szyszek gatunków iglastych w temperaturze 27-38°C, co umożliwia pozyskanie większości nasion. W byłym Związku Radzieckim stwierdzono, że w temperaturze 20°C trwa to 20-25 dni, podczas gdy w 40-45°C już tylko 1 - 2 dni. Orzeszki pozostające w szyszeczkach można pozyskać przez przetłoczenie przez te ostatnie wymuszonego prądu powietrza lub przez ich mieszanie w obracającym się sortowniku rotacyjnym. Jednym ze sposobów pozyskiwania nasion jest ich zgarnianie sitem z powierzchni wody. Nasion takich nie można jednak przechowywać, lecz należy je natychmiast wysiać.

Oczyszczanie i podsuszanie orzeszków

Korzystając z wialni i sit (tym bardziej z czyszczalni sitowo-pneumatycznej) można doczyścić partie orzeszków olszy czarnej do 80-90%. Konieczne są do tego dwa sita 3 średnicy otworów 3,0 i 1,5 mm - pierwsze do oddzielenia grubszych zanieczyszczeń, drugie do eliminacji pyłu i innych cząstek, np. okruchów łusek. Trudności powstają nieraz przy oddzielaniu orzeszków pełnych od pustych. W Niemczech czystość nasion w obrocie handlowym dochodzi często do 60%, przy zdolności kiełkowania 40%. W Polsce czystość partii nasion olszy czarnej, ze zbioru w Lasach Państwowych, waha się najczęściej w granicach 64-81%, a zdolność kiełkowania osiąga poziom 35-66%. Zaliczenie partii nasion olszy czarnej do średniego poziomu czystości wymaga, według norm polskich, ich oczyszczenia do co najmniej 70%.

Wilgotność orzeszków wypadających z szyszeczek wynosi 8-9% i takie nasiona nożna już przechowywać bez żadnych innych dodatkowych zabiegów. Gdy brak chłodni i zachodzi konieczność przechowywania nasion, np. w chłodnej piwnicy, nie powinno to trwać dłużej niż 2-3 lata, gdyż po przekroczeniu tego okresu obserwuje się szybki spadek energii kiełkowania. Nasiona przechowywane w otwartych pojemnikach, w powietrzu o wysokiej i zmiennej wilgotności, tracą wcześnie zdolność kiełkowania.

Wilgotność nasion przeznaczonych do długotrwałego przechowywania powinna ryć niższa od 8-9%. W Czechach Vincent (1957) udowodnił, że orzeszki podsuszone do wilgotności 5-7% (co uzyskano przez suszenie w temp. 30°C przez 48 godz.) można było przechowywać przez 5 lat. W Niemczech Schönborn (1964) suszył orzeszki olszy czarnej w temperaturze pokojowej całkowicie odwodnionym powietrzem. Tym sposobem udało mu się wysuszyć nasiona do wilgotności 0%, bez utraty żywotności. Orzeszki podsuszone do wilgotności 5-7%, wystarczającej do długotrwałego przechowywania, należy umieścić w pojemnikach szczelnie zamykanych, by uniknąć jakichkolwiek zmian uwodnienia. Taki poziom wilgotności można osiągnąć przez suszenie orzeszków w temperaturze 30°C przez 1-2 doby.

Przechowywanie orzeszków

Nasiona olszy czarnej z orzeszków o wilgotności 10% w temperaturze pokojowej oddychają intensywnie, co nie pozostaje bez wpływu na ich jakość. Zdolność kiełkowania nasion przechowywanych w temperaturze 2-4°C nie podlega wprawdzie zmianom przez kilka lat, ich energia kiełkowania maleje jednak stopniowo. Jest to następstwem procesu starzenia się nasion, czego nie sposób stwierdzić, porównując tylko poziomy zdolności kiełkowania z poszczególnych, kolejnych lat.

Jest sprawą oczywistą, że podczas długoterminowego przechowywania aktywność metaboliczna nasion powinna być zredukowana do minimum. W przypadku nasion olszy czarnej, należących do kategorii „orthodox”, można tę aktywność bardzo silnie zredukować, skoro możliwe jest ich nawet radykalne odwodnienie.

Innym ważnym warunkiem długowieczności nasion jest obniżenie temperatury przechowywania do poziomu nie zagrażającego ich przeżywaniu, co jest równocześnie funkcją ich wilgotności. Schönborn (1964) badał odporność nasion na mróz i stwierdził, że nasiona olszy czarnej z orzeszków o wilgotności 3,0-10,8% nie są uszkadzane przez niską temperaturę nawet w — 70°C, natomiast przy 15% wilgotności orzeszków nasiona giną w temperaturze — 28°C, a przy 22% w — 16°C. Nasiona o wilgotności 35% zabija już temperatura — 1 do — 2°C.

Według Schönborna nasiona olszy czarnej, po podsuszeniu do dowolnego poziomu wilgotności w zakresie 0-7%, zachowywały równocześnie wysoką energię (78-85%) i zdolność kiełkowania (81-87%) również wtedy, gdy po podsuszeniu przechowywano je przez 6 miesięcy w temperaturze pokojowej. Po takim przechowywaniu obserwowano jedynie spadek energii kiełkowania nasion całkowicie odwodnionych o 6-8%.

Z rezultatów badań przeprowadzonych w Czechach, Słowacji, Polsce i w Niemczech wynika, że przechowywanie podsuszonych orzeszków w niskiej temperaturze (wilgotność poniżej 8%, temp. najniższa — 4°C) przez trzy zimy nie wpływa ujemnie na kiełkowanie tych nasion. Schönborn zaleca więc dla kilkuletniego przechowywania podsuszenie orzeszków do 7% i temperaturę w zakresie od —4 do — 10°C. Jeszcze dłuższe przechowywanie wymagałoby według Schönborna podsuszenia poniżej wilgotności 3%, co bez specjalnych urządzeń suszących w zakresie temperatur umiarkowanych nie jest możliwe.

Spoczynek nasion i warunki jego ustępowania

W warunkach naturalnych nasiona olszy czarnej kiełkują z łatwością, lecz kiełkowanie zależne jest od oświetlenia i od jakości światła. Nasiona wyłuszczone w ciemności i w ciemności poddane warunkom sprzyjającym skądinąd kiełkowaniu, nie kiełkują w ogóle lub kiełkują słabo. Na przykładzie olszy japońskiej (Alnus japonica Steud.) stwierdzono, że jej nasiona powstrzymują się od kiełkowania nie tylko w ciemności, ale i w świetle zielonym lub niebieskim. Sprzyja natomiast kiełkowaniu olszy światło dzienne, a ponadto światło z czerwonego lub żółtego pasma widma. Jest więc prawdopodobne, że kiełkowanie nasion olszy jest regulowane przez mechanizm zależny od fitochromu, tak jak to się dzieje z nasionami brzozy.

Wymaga to sprawdzenia przy użyciu nasion wyłuszczonych z „szyszeczek” w całkowitej ciemności i wysianych na kiełkowniku w takich samych warunkach. Świeżo pozyskane nasiona olszy czarnej kiełkują na świetle i w sprzyjających warunkach cieplnych szybko i energicznie. Nie wiadomo do tej pory z całą pewnością, czy kiełkowaniu sprzyja uprzednie oddziaływanie chłodu. W Finlandii stwierdzono, że świeżo pozyskane nasiona kiełkują energicznie w temperaturze cyklicznie zmiennej 21~30°C (16 + 8 godz./dobę), lecz po podsuszeniu do wilgotności 8-9% ich zdolność kiełkowania wyraźnie maleje. Tę zdolność kiełkowania można było podwyższyć ponad zdolność kiełkowania nasion świeżych, gdy zastosowano 180-dniową stratyfikację orzeszków w wilgotnym podłożu w temperaturze 1 - 5°C. Zamrożenie podłoża po stratyfikacji na trzy doby do temperatury — 20°C przyczyniło się do dalszego jeszcze wzrostu zdolności kiełkowania.

Warto tu przypomnieć, że w nasionach pochodzących z Finlandii znajdują się często zarodki nie w pełni wykształcone. Stan tych nasion, gdy ich wilgotność jest obniżona, można interpretować jako przypadek spoczynku wymuszonego przez podsuszenie zarodków nie w pełni rozwiniętych. Zjawisko to jest częste w rejonach subarktycznych, takich np. jak właśnie Finlandia, w których długość sezonu wegetacji może w niektórych latach ulec znacznemu skróceniu. Nasiona olszy czarnej można przed siewem stratyfikować przez 30-60 dni w śniegu albo też w wilgotnym piasku lub torfie w temperaturze 1 - 5°C. Nasiona tak traktowane kiełkują bardziej energicznie niż niestratyfikowane.

Ocena jakości nasion

Według zasad ISTA wielkość próbki średniej wynosi 25 g, próbki ścisłej 4 g; normy polskie przewidują odpowiednio 10 i 1 g. W Polsce partie nasion olszy czarnej zalicza się do jednej z trzech klas jakości, na podstawie poziomu ich czystości (co najmniej średniego) oraz energii i zdolności kiełkowania. W poszczególnych latach obserwuje się zróżnicowanie jakości nasion. W skali całego kraju wyraża się to udziałem nasion I klasy jakości w całym zebranym plonie - w latach dobrego urodzaju udział nasion klasy I może w Polsce wynosić 23-52% wszystkich zebranych partii, w latach słabych natomiast 7-9%.

Określanie wilgotności orzeszków

Zawartość wody w orzeszkach olszy czarnej określa się metodą suszarkową, ważąc je przed i po suszeniu w temperaturze 105°C przez 24 godz. Wyraża się ją w odniesieniu do świeżej masy. Z nadesłanej próbki średniej pobiera się losowo trzy powtórzenia po 0,5 g i te poddaje suszeniu. Należy jednak podjąć decyzję czy pobierać je z próbki średniej wprost, jedynie po wybraniu grubszych zanieczyszczeń, czy z frakcji nasion czystych po próbie czystości; należy to zaznaczyć w świadectwie oceny nasion.

Określanie żywotności nasion

Ocenę żywotności powinna poprzedzić próba czystości i wydzielenie z frakcji nasion czystych orzeszków pustych lub uszkodzonych przez owady. Do próby czystości przeznacza się całą próbkę ścisłą, a więc 4 g (ISTA) lub 1 g (normy polskie). Szczególnie przydatna jest do tego celu metoda radiograficzna. Przeprowadzenie prób wymienionych poniżej wymaga odliczenia z orzeszków pełnych (lub czystych) czterech powtórzeń po 100 orzeszków każde; takich samych orzeszków używa się do określenia masy 1000 nasion.

Próba krojenia

Próba krojenia umożliwia określenie udziału nasion pełnych w plonie. Jest to przydatne podczas czyszczenia, gdyż pozwala określić efektywność maszyn czyszczących, zwłaszcza wialni lub czyszczalni, wyposażonych w pneumatyczne separatory nasion zbyt lekkich lub pustych.

Określanie zdolności kiełkowania nasion

W myśl zasad oceny nasion obowiązujących w Polsce, próby kiełkowania nasion olszy czarnej powinny być przeprowadzane na kiełkowniku Jacobsena, na wilgotnej bibule, na świetle, w temperaturze cyklicznie zmiennej 23~27°C (temp. wyższa oddziałuje przez 2 godz./dobę, a przejście jednej temperatury w drugą powinno trwać co najmniej 1 godz.). Nie jest to możliwe, jeżeli kiełkownik nie jest wyposażony w system chłodzenia wody i programowania zmian jej temperatury, chyba że temperatura fazy cieplejszej opada do 23°C samorzutnie po wyłączeniu ogrzewania, co może trwać dość długo.

Energię kiełkowania określa się w takim układzie cieplnym po 7 dniach, zdolność kiełkowania po 14 dniach. Przepisy ISTA przewidują prowadzenie prób kiełkowania w temperaturze cyklicznie zmiennej 20~30°C (16 + 8 godz./dobę) - pierwsze liczenie przeprowadza się po 7 dniach, a zdolność kiełkowania określa się po 21 dniach. W czasie trwania próby należy zapewnić co najmniej 8-godzinne oświetlenie na dobę, obejmujące w całości cieplejszą fazę dobowego cyklu termicznego. Do kiełkujących zalicza się nasiona z rosnącym korzeniem, nie krótszym od połowy długości nasienia. Podczas kontroli nasiona skiełkowane i zepsute zlicza się i usuwa. Wyniki próby wyraża średni procent nasion kiełkujących, obliczony z czterech powtórzeń.

Wysiew w szkółce

Do sadzenia używa się jednorocznych siewek (sadzonki typu 1/0). Uzyskuje się je z siewu wiosennego w szkółce sposobem rzutowym w marcu - kwietniu na starannie przygotowane zagony siewne. Maksymalna grubość przykrycia wynosi 5 mm, a norma siewna 0,5 -1,0 kg/ar.

W szkółkach leśnych, według przyjętych w Polsce norm siewnych, przy orientacyjnej masie 1000 nasion rzędu 0,9 g, a także w zależności od jakości nasion, wysiewa się na 1 ar 1 - 1,5 kg (siew rzędowy albo taśmowy) lub 2 - 4 kg (siew rzutowy) nasion. Pozwala to uzyskać na tej powierzchni odpowiednio 12000 lub 35000 szt. siewek.

W Polsce z nasion wysokiej jakości uzyskuje się do 20000 siewek z 100-150 g nasion, wysiewanych na 1 ar powierzchni siewnej. Odpowiada to liczbie 83000-125000 wysianych nasion. Pomyślny wzrost siewek zależy od zagęszczenia roślin na jednostce powierzchni lub (przy siewie taśmowym) od liczby roślin w rzędzie. To z kolei zależy od jakości nasion i od wydajności siewu (zazwyczaj 5-15%). Siew zbyt gęsty pociąga za sobą konieczność przerzedzenia wschodów (przerywka). Siewki z takiego siewu nie nadają się do sadzenia, ze względu na zbyt małe rozmiary. Przy rzadszym siewie siewki rozwijają się prawidłowo i można je wysadzać na miejsce stałe już pod koniec roku.

Można też używać do nasadzeń sadzonek typu 2/0, osiągających nieraz wysokość 1 m. W Niemczech jako optymalna zalecana jest liczba 27000 siewek/ar (czyli 270 roślin/m2). Po siewie rzędowym liczba siewek na 1 mb rzędu nie powinna przekraczać 60 szt. przy zamierzonej produkcji sadzonek typu 1/0 i 15-20 szt. przy produkcji sadzonek typu 2/0. Przy siewie na wytłoczone w glebie pasy szerokości 7 cm wystarcza 30-40 siewek na 1 mb.

W niektórych rejonach byłego Związku Radzieckiego zalecany jest wczesnowiosenny siew nasion olszy czarnej na zagony przygotowane już jesienią. Nasiona wysiewa się wtedy na zagony jak najwcześniej po stajaniu śniegu i rozmarznięciu gleby, a nawet jeszcze zimą na powierzchnię śniegu. W Stanach Zjednoczonych praktykuje się bądź siew wiosenny (Pensylwania, Kalifornia, Waszyngton), bądź jesienny (Nowy Jork). Po siewie nasiona lekko się przegrabia, a powierzchnię zagonów przyklepuje szuflą lub wałuje lekkim wałkiem. Zasiewy wschodzą w ciągu 3-4 tygodni, niezbędne jest jednak ich ocienienie. Jeżeli nasiona przykrywa się po siewie, grubość pokrywy nie powinna przekraczać 3-6 mm.

Wzrost siewek w pierwszych miesiącach jest bardzo powolny, lecz potem, jesienią (w Rumunii nawet w październiku), ulega znacznemu przyśpieszeniu. Wzrost części nadziemnej siewek kończy się wprawdzie nagle po spadku temperatury powietrza, lecz wzrost korzeni może być kontynuowany jeszcze w listopadzie.

Czynnikiem o bardzo istotnym znaczeniu dla udatności siewów jest odpowiednia wilgotność gleby. W Anglii stwierdzono np., że w rejonach z rocznym opadem deszczu poniżej 500-650 mm, przeżywalność siewek jest dobra, gdy powierzchniowa warstwa gleby zachowuje dostateczną wilgotność przez 20-30 dni w marcu-kwietniu. Siewki olszy czarnej znoszą nawet bardzo wilgotną glebę, znacznie lepiej niż siewki brzozy, a przejściowe zalanie wodą im nie zagraża, bez względu na fazę rozwoju. Najbardziej sprzyjający prawidłowemu wzrostowi młodych siewek olszy czarnej jest poziom wody gruntowej w glebie na 10-30 cm pod jej powierzchnią. Dalszy wzrost siewek przebiega lepiej w glebie bardziej suchej.

Próbowano też kilka innych sposobów produkcji siewek olszy czarnej: siew na powierzchnię gleby w basenach betonowych przy dopływie wody od dołu (nawadnianie podsiąkowe); systemy hydroponiczne, w których młode siewki rozwijały się wpierw w płynnych, napowietrzanych pożywkach przez 6-12 tygodni, a potem przesadzono je do szkółki, gdzie osiągały rozmiary sadzonek typu 2/1 (trzyletnie siewki, raz przesadzane po dwóch latach) w jednym sezonie wegetacji. W Ameryce Północnej nasiona wysiewano w doniczki typu Jiffy-pot (średnica 7 cm) wykonane z mieszaniny torfu i wermikulitu. Siewki takie przesadzano w maju w pojemniki 8-litrowe ustawione w cieniu, gdzie osiągały średnią wysokość 75 cm. W przypadku uprawy w pojemnikach istotną sprawą jest, by podłoże wzrostu zaszczepić kulturą wiążących azot bakterii z brodawek korzeniowych.

Wyjęte z gleby sadzonki olszy bardzo łatwo przesychają. Już po 3-godzinnym przebywaniu na wolnym powietrzu obserwowano istotny spadek przeżywalności roślin. Korzenie wyjętych roślin należy wiec natychmiast przykryć ziemią. Do transportu sadzonek z odkrytym systemem korzeniowym należy używać opakowań chroniących je przed przeschnięciem.

o/olsza-czarna-nasiona.txt · ostatnio zmienione: 2013/09/15 12:40 (edycja zewnętrzna)