DĄB BEZSZYPUŁKOWY - Quercus petraea Liebl.

Występuje w Europie zachodniej w warunkach klimatu oceanicznego; w tej części terytorium zasięgi obu dębów pokrywają się. Unika natomiast kontynentalnego wschodu (mroźne zimy). Dąb bezszypułkowy ma wymagania klimatyczne bardziej zbliżone do wymagań buka niż dęba szypułkowego. Dlatego wschodnia granica zasięgu w ogólnym zarysie podobna jest do zasięgu buka, ale dociera nieco dalej na wschód. Wyznacza ją średnia temperatura stycznia -5°C. W górach spotyka się go niekiedy wyżej niż dąb szypułkowy. Górna granica występowania dochodzi w górach Harzu do 585 m npm, w Schwarzwaldzie do 925 m npm, a w Alpach Centralnych do 1200 m npm (Materiały ETH). Optymalne tereny występowania dębu bezszypułkowego stanowią wyżyny: Niemiec (Spessart), Siedmiogrodu, Węgier, Austrii i Jugosławii (Materiały ETH, Svoboda 1955).

Wymagania świetlne nie są tak wysokie jak dębu szypułkowego; znosi lepiej ocienienie boczne i górne. Korona jest bogatsza w liście, dzięki czemu bardziej ocienia dno lasu. Także w starszym wieku zapotrzebowanie na światło jest mniejsze niż dębu szypułkowego (Materiały ETH, Puchalski, Prusinkiewicz 1975).

Dąb bezszypułkowy wymaga dużo ciepła, unika terenów z mroźnymi zimami. W górach znajduje często zaciszne stanowiska, gdzie wysoka pokrywa śnieżna chroni odnowienie, a później następujący okres wegetacyjny przeciwdziała szkodom powodowanym przez przymrozki (Tyszkiewicz, Obmiński 1963). Ostre zimy wyrządzają dębowi bezszypułkowemu większe szkody niż dębowi szypułkowemu. Świadczą o tym skutki ciężkich zim 1928/29 i 1941/42, podczas których dąb bezszypułkowy zareagował usychaniem wierzchołków, pękaniem pni i powstawaniem fałszywej twardzieli (Włoczewski 1968).

Jest on mniej wymagający niż dąb szypułkowy i buk. Ma podobne wymagania pod względem wilgotności gleby do modrzewia polskiego i lipy, tzn. że wzrasta na glebach słabo i umiarkowanie wilgotnych (świeżych) o typie gospodarki wodnej ombrofilnym. Występuje także na stosunkowo suchych siedliskach mieszanych lasów liściastych (Materiały ETH, Włoczewski 1968, Zaręba 1988).

Pod względem warunków troficznych jest mniej wymagającym gatunkiem w porównaniu z dębem szypułkowym (dęby na glebach piaszczystych to dęby bezszypułkowe) (Krahl Urban 1959). Dąb bezszypułkowy wymaga pulchnych, piaszczysto-gliniastych gleb lub piasków na glinie. Są to gleby: brunatne zdegradowane, płowe i bielicowe oraz inne. Nie występuje na ciężkich glebach terenów nizinnych (gleby dębu szypułkowego) oraz na glebach wilgotnych lub podmokłych, jak również na madach (Tyszkiewicz, Obmiński 1963, Włoczewski 1968).

Dąb bezszypułkowy może występować — zależnie od krainy i dzielnicy przyrodniczo-leśnej — jako gatunek współpanujący, rzadziej panujący na siedliskach:

• boru mieszanego świeżego, w gospodarczych typach drzewostanu z sosną lub (i) rzadziej świerkiem (Kraina II),
• lasu mieszanego świeżego z: sosną, dębem szypułkowym i grabem (tzw. kwaśna dąbrowa na Pomorzu Zachodnim i przylegających obszarach); dębem szypułkowym, bukiem i sosną w zbiorowisku pomorskiego lasu mieszanego; dębem szypułkowym, lipami, paklonem i wiązem polnym (często (var. suberosa) w świetlistej dąbrowie na Nizinie Środkowopolskiej i Wysoczyźnie Podlaskiej; dębem szypułkowym, lipami i klonami (uboższy i mniej wilgotny wariant grądu Tilio-Carpinetum (Matuszkiewicz 1982); jodłą jako gatunkiem panującym lub współpanującym w Krainach VI, VII i VIII (wymienione drzewa towarzyszące dębowi bezszypułkowemu na siedlisku lasu mieszanego świeżego pełnią rolę gatunku głównego lub domieszkowego),
• lasu mieszanego wyżynnego z dębem szypułkowym, bukiem i jodłą jako gatunkami współpanującymi (Kraina V),
• lasu wyżynnego z bukiem i dębem szypułkowym jako gatunkami głównymi lub domieszkowymi (Kraina VIII) (Trampler i in. 1990).

W wymienionych wyżej siedliskowych typach lasu oraz w borze mieszanym wilgotnym i borze mieszanym wyżynnym dąb bezszypułkowy pełni rolę domieszki, a w borze świeżym może tworzyć podszyt. Dąb bezszypułkowy zajmuje zatem siedliska świeże, umiarkowanie żyzne, występując razem z sosną na lepszych bonitacjach tego ostatnio wymienionego gatunku, a to boru mieszanego świeżego i lasu mieszanego świeżego. Na siedliskach żyznych i bardzo żyznych oraz wilgotnych i mokrych (lasy, łęgi, olsy jesionowe) występuje dąb szypułkowy.

Cierpi od ostrych zim. Narażony jest na pękanie pni i usychanie wierzchołków. Pozostałe zagrożenia — patrz dąb szypułkowy (Materiały ETH).

Dąb bezszypułkowy nie ustępuje dębowi szypułkowemu pod względem wrażliwości na obecność SO2 i O3. Ustępuje on dębowi szypułkowemu pod względem wrażliwości na HF (należy do grupy II — gatunków wrażliwych).

Oba dęby są w jednakowym stopniu wrażliwe na NaCl. Pod względem przydatności do odnowień i zalesień w regionach przemysłowych ma taką samą wartość jak dąb szypułkowy, należy bowiem do grupy gatunków najbardziej odpornych.

Dęby należą do gatunków, które wykazują objawy nowej choroby zamierania (ang. oak decline). Pogorszenie stanu zdrowotnego drzewostanów dębowych w Polsce obserwuje się od 1982 roku. Zdaniem niektórych autorów jest ono związane z suchymi latami 1981-1983 (Oszako 1989). Największe nasilenie choroby zarejestrowano od 1984-1985 roku, po dwóch kolejnych latach niedoboru opadów na powierzchni około 145 tyś. ha. Najgorsza sytuacja powstała w drzewostanach dębu szypułkowego południowej i środkowej Polski. Obecnie stwierdzono tam ustępowanie objawów chorobowych (Oszako 1989). W drzewostanach południowo-wschodniej Polski zamieranie dębów po suchych latach 1981-83 związane było z biologicznie płytkimi glebami, które posiadają bardziej piaszczysty lub bardziej gliniasto-ilasty skład granulometryczny. Nie stwierdzono tego zjawiska na glebach biologicznie głębokich, strukturalnych, które mogły zmagazynować ponad 290 mm wody fizjologicznie użytecznej dla roślin (w warstwie gleby o miąższości równej jej głębokości biologicznej) wypełniającej pory o średnicy 8,5-0,2 mikrona (Maciaszek 1989).

Zamieranie dębów obserwowano także na Płycie Krotoszyńskiej (Ważny i in. 1991). Badania dendroekologiczne wykazały, że najważniejszym czynnikiem są opady, które w okresie maj-czerwiec w latach: 1969-70, 1973, 1975-76 i 1978-82 nie przekroczyły wartości średnich. Symptomy choroby zamierania dębów to: przebarwienie liści i ich zmniejszanie się, zamieranie pędów począwszy od szczytów, redukcja koron, zamieranie całych gałęzi i korony oraz pojawianie się wtórnych gałęzi tzw. „wilków”. Na niektórych drzewach z tymi objawami obserwuje się także nekrotyczne plamy w łyku i w obwodowych partiach bielu, brunatne śluzowate wycieki, pęknięcia kory na pniu oraz szerokie pasmowe nekrozy od nasady korony do nabiegów korzeniowych.

Za przyczyny zamierania dębów przyjmuje się czynniki stresowe, deficyt lub nadmiar wody, niskie temperatury - zwłaszcza wiosną a także inne czynniki, jak np.: deficyt niektórych składników pokarmowych w glebie (N, P, Ca i inne), obecność jonów toksycznych (glin trójwartościowy i mangan dwuwartościowy). Najbardziej wrażliwy na toksyczny glin okazał się w przedstawionych badaniach dąb bezszypułkowy, a największą tolerancję wykazał dąb czerwony. Analogiczne uszkodzenia może powodować mangan. Wśród czynników biotycznych mogących potęgować proces należy wspomnieć o grzybach patogenicznych, np. z rodzaju: Armillaria, Ceratocystis i Ophiostoma (Rice 1974, Oszako 1988a, Kowalski, Domański 1991). Niewyklucza się także w procesie zamierania dębów udziału organizmów mikoplazmatycznych (Oszako 1988a i b).

Wzrost dębu bezszypułkowego jest wolniejszy niż dębu szypułkowego. Ostatni z wymienionych gatunków tworzy z reguły pędy świętojańskie. Dąb bezszypułkowy ze Spessartu osiąga w wieku 300-400 lat wysokość 38-42 m. Wydajność drzewostanów złożonych z dębu bezszypułkowego jest zbliżona do dębu szypułkowego (tabele zasobności nie traktują odrębnie tych gatunków). Należy jednak zaznaczyć, że udział drewna użytkowego u dębu bezszypułkowego jest większy niż u szypułkowego. Wiąże się to z budową drzewa tego pierwszego — pień cechuje wyraźna oś główna widoczna do czubka korony (Tyszkiewicz, Obmiński 1963). Poglądy wielu naukowców i praktyków wskazują, że drewno dębu bezszypułkowego odróżnia się od drewna dębu szypułkowego tzw. miękkością. Drewno dębu bezszypułkowego nadaje się bardziej do celów technicznych niż drewno dębu szypułkowego (Zaręba 1988).

Oba gatunki dębu wykazują różne wymagania ekologiczne bardzo istotne w hodowli lasu. Odnawiają się naturalnie samosiewem górnym. Odnowienia takie, występujące zazwyczaj w formie grup i kęp, wymagają jednak szybkiego odsłonięcia na ogół przy zachowaniu osłony bocznej. Uzyskanie w odnowieniach pożądanego udziału dębu, w granicach do 30% w drzewostanach dębowo-sosnowych, na siedliskach boru mieszanego świeżego lub lasu mieszanego świeżego, osiągnąć można przez stosowanie cięć częściowych na gniazdach (kępy dębu). Po uzyskaniu przez odnowienie dębu biologicznego zabezpieczenia (tj. po około 10-12 latach) wykonujemy cięcia zupełne między gniazdami i wysadzamy sosnę. Postępowanie to odpowiada rębni gniazdowej zupełnej w wariancie z zachowaniem osłony na gniazdach (Jaworski 1990).

Na siedliskach lasowych w drzewostanach dębowo-bukowych i bukowo-dębowych stosować należy rębnię gniazdową częściową. W drzewostanach wielogatunkowych z udziałem dębu, jodły i buka oraz innych gatunków bardzo dobre rezultaty można osiągnąć przy pomocy rębni stopniowej gniazdowej udoskonalonej. Jednogatunkowe dąbrowy odnawia się rębnią częściową wielkopowierzchniową ze średnim okresem odnowienia.

Zasady te dotyczą jednogatunkowych drzewostanów dębowych lub kęp dębu w drzewostanach wielogatunkowych i oparte są na rębni częściowej. Wyboru drzewostanów dębowych mających korzystne warunki do naturalnego odnowienia dokonuje się w klasie wieku wyznaczającej kolej rębu. W pierwszym dziesięcioleciu tej klasy wykonuje się cięcia-przygotowawcze. Drzewostan przerzedzamy równomiernie prześwietlając go tak, aby uzyskać wskaźnik zadrzewienia 0,8-0,9. Są to wystarczające warunki oświetlenia dla pobudzenia obradzania żołędzi (Mierzejewski 1976). Po stwierdzeniu latem dobrego urodzaju — świadczy o nim owocowanie co najmniej 50% drzew — należy przygotować we wrześniu glebę, najlepiej pługiem PTL-2 lub L-85. W przypadku pokrywy martwej lub zazielenionej można stosować jeże lub brony talerzowe, jeżeli ich użycie pozwala na odkrycie dostatecznej powierzchni gleby mineralnej i nie powoduje zranień korzeni. Po opadnięciu żołędzi w jednogatunkowych drzewostanach dębowych, narażonych na intensywne żerowanie dzików, zaleca się grodzenie obsianych powierzchni. W drzewostanach mieszanych opadłe żołędzie, znajdujące się pod kępami i grupami dębów, można przykryć glebą w celu ochrony przed dzikami, przez użycie jeża lub brony talerzowej. Cięcia obsiewne w sprzyjających warunkach nie są stosowane. Pierwsze cięcie odsłaniające należy wykonać po drugim roku wegetacji odnowienia, przerzedzając drzewostan nierównomiernie grupowo i gniazdowe. Zapewnia to uzyskanie kępowej formy odnowienia. Intensywność cięcia nie powinna przekraczać 15-20% miąższości. Następne cięcia należy prowadzić, stosownie do potrzeb hodowlanych odnowienia, w nawrotach co 3-4 lata, pobierając każdorazowo około 30% miąższości. Po każdym z tych cięć należy usuwać samosiewki uszkodzone, a także przerzedzać zagęszczone kępy, wycinając okazy wadliwe oraz odroślą. Cięcie uprzątające wykonuje się po osiągnięciu przez podrost dębu wysokości chroniącej go od skutków późnych przymrozków, tj. około 2 m.

Okres naturalnego odnowienia dębu, w którym samosiew powinien osiągnąć wysokość chroniącą go od skutków późnych przymrozków, należy planować na około 8-12, rzadziej 15 lat. Po wykonaniu cięcia uprzątającego należy w kępach dębu usuwać okazy uszkodzone. Miejsce pozbawione odnowienia powinno się uzupełniać gatunkami szybko rosnącymi (modrzew, jedlica), wprowadzając je w więźbie 1,5 x 1,5 m do 2,0 x 2,0 m. Domieszki te wymagają w początkowych latach ochrony przed naciskiem dębu.

Oba gatunki dębów można z powodzeniem odnawiać sztucznie; zarówno siew jak i sadzenie dają dobre rezultaty. Siewom daje się pierwszeństwo na siedliskach, na których nie ma groźby ze strony dzików i gryzoni oraz przy niezbyt silnym zadarnieniu. Siew pozwala na silny rozwój korzeni i sprzyja powstawaniu gęstych młodników, które przeciwdziałają wykształceniu szerokich, grubogałęzistych koron.

Wysiewy jesienne, w porównaniu z wiosennymi, pozwalają na wyhodowanie wyższych sadzonek, jednakże zagrożenie od zwierząt skłania zazwyczaj do siewów wiosennych. Najczęstszym sposobem wysiewu dębu jest siew żołędzi pod motykę, po wcześniejszym przygotowaniu gleby w pasy, w bruzdy lub w talerze, o ile gleba nie jest dostatecznie pulchna. Przy uprawie mechanicznej gleby w bruzdy stosujemy siew rzędowy: wysiewamy 1-2 żołędzie pod motykę, przestrzegając przyjętej więźby. Przy uprawie ręcznej w gniazdach lub pod osłoną drzewostanu, wysiewamy żołędzie w talerze. Na 1 ha wysiewa się ich 200-300 kg.

Sadzenie daje lepsze efekty niż siew. Wynika to przede wszystkim z większej udatności upraw. Najczęściej stosowanym materiałem sadzeniowym są jednolatki. W warunkach trudnych do odnowienia (chwasty) stosuje się silniejszy materiał sadzeniowy: dwuletni, wyjątkowo trzyletni z podciętym systemem korzeniowym. Jednolatki dębu sadzimy w szparę, starsze zaś w jamkę, stosując gęste więźby (np. 1,4 x 0,6 m) (Jaworski 1990). Prace odnowieniowe związane z sadzeniem wykonujemy wiosną lub jesienią.

Wybór formy zmieszania zależy od warunków siedliskowych, udziału i roli dębu. Na siedliskach, na których dąb jest gatunkiem głównym, panującym, stanowi on tło przyszłego odnowienia. Pomiędzy dęby wprowadza się grupowo, kępowo lub pojedynczo pozostałe gatunki. Dąb jako gatunek współpanujący wprowadza się kępowo lub grupowo.

Źródło: Jaworski A. „Charakterystyka hodowlana drzew leśnych” Kraków 1995